श्री ताम्रपर्णीमाहात्म्यम् - Sri Tamraparni Mahaatmiyam - chapter 31 to 40

एकत्रिंशोऽध्याय :

            

             काश्यपस्य नारदेन सह ब्रह्मलोकगमनम् । गजेन्द्रमोक्षण कथाप्रश्न : । 

१.शिवशर्मा --अहो विस्तारिता ब्रह्मन् कथेयं भवताधुना । चन्द्रमण्डलनिष्क्रान्ता मयूखाभिरिव ध्रुवम् ॥

२.अत्राहं श्रोतुमिच्छामि रहस्यं त्वदनुग्रहात् । कोऽसौमन्त्रवरो लब्ध : प्रमोदेन यतीवरात् ॥

३.तमिदानीं गुरुमुखात् प्राप्स्यामि भवत : प्रियम् । इति संप्रार्थितस्तेन काश्यप : प्राह तं पुन : ॥

४.काश्यप : --शिवशर्मन् महाभाग श्रुणु ते कथयाम्यहम् । यस्य विज्ञानमात्रेण स्वयमायान्ति संपद : ॥

५.अश्रोत्रियेषु पापेषु वेदमार्गविरोधिषु । न दातव्यमिदं स्तोत्रं मन्त्रराजं महामते ॥

६.ऋषिरिन्द्र : तथानुष्टुभ् छन्दो देवो घटोद्भव : । सर्वाबीष्टस्य सिध्यर्थे जपोऽयं विनियोजित : ॥

७.पाटीरशैलकोटीरमणिपीठाय वेधसे । मुनये कुंभजायोद्यदनुकंपाब्धये नम : ॥

८.लोपामुद्रासमायुक्तं महायोगासनस्थितम् । प्रसन्नं तपसां राशिं प्रणुम : कुंभसंभवम् ॥

९.इति ध्यात्वा नमस्कृत्य जपेन्नामावलिं मनुम् । अगस्त्य : कुंभसंभूतो मैतावरुणिरब्धिप : ॥

१०.लोपामुद्रापतिश्श्रीमान् वातापील्वलभक्षण : । विन्ध्याद्रिमथनो योगी महामलयकेतन : ॥

११.सर्वतीर्थात्मकपदो भक्ताभीष्टफलप्रद : । लोपामुद्राभुजाश्लेषहर्षरोमाञ्चमूर्तिमान् ॥

१२.नाम्नां द्वादशकं पुण्यमगस्त्यस्य महात्मन : । पठन्त्यपि शृण्वन्ति ते वै सुकृतिन : परम् ॥

१३.तेषामभीष्टदानाय भगवान् कुंभसंभव : । अद्याभ्युद्यत्करांभोजो नात्र कार्या विचारणा ॥

१४.यशस्यं धन्यमायुष्यं ज्ञानदं भुक्तिमुक्तिदम् । नाम्नां स्तोत्रं पठेत् विद्वान् पुरुषार्था : करे स्थिता : ॥

१५.विमलहृदयमुच्चैर्वेदवेदान्तवेद्यं विधिमुखसुरपूज्यं भूतिरुद्राक्षभाजम् ।

   मुनिवरममलाङ्ग्या धर्मपत्न्याप्तभागं कलशजमभिरामं नौमि कारुण्यमूर्तिम् ॥

१६.इत्येतत् परमं गुह्यं मन्त्रं सर्वार्थसाधकम् । यतीश्वरादनुप्राप्य प्राप्तवान् परमं सुखम् ॥

१७.नित्यप्रमोदभूयिष्ठं प्रमोद : प्राप्तसौभग : । उपर्युपरि धर्मस्य प्राप्तभूतो न संशय : ॥

१८.चन्दनाद्रिसमुद्भूते सत्ये शङ्करलालिते । त्वयि स्नास्ये सुप्रसन्ने पाहि मां भवसागरात् ॥

१९.इति मम्त्रं समुच्चार्य स्नात्वा ताम्रानदीजले । पितॄन् देवान् ऋषीन् तर्प्य नाभिदघ्नजले स्थित : ॥

२०.जपेन्मन्त्रमिदं मन्त्री त्रिवारं विजितेन्द्रिय : । षाण्मासादेव सुप्रीत : तस्य भूयात् घटोद्भव : ॥

२१.शिवशर्मन् त्वया जप्यं प्रत्यहं प्रीतिमिच्छता । इति तेन समाख्यातां कथां कलिमलापहाम् ॥

२२.विषयीकृत्य कर्णस्य विस्मितो द्विजपुङ्गव : । शिवशर्मा पुन:प्राह काश्यपं स्वमनोरथम् ॥

२३.अत्र पुण्यतमे देशे ताम्रप्रण्यास्तटे शुभे । भवतस्सन्निधावेव क्रतुमाहर्तुमुत्सहे ॥

२४.अत : साधयितास्माकं भवानेव गुरुर्मत : । इत्थं संप्रार्थितस्तेन काश्यपो हृष्टमानस : ॥

२५.शिष्यैरानाय्य संभारान् मुनीनानाय्य सत्तमान् । दीक्षां प्रवेशयामास शिवशर्माणमात्मवान् ॥

२६.क्रतु : क्रमात् समाप्तोऽभूदद्भुतो भूरिदक्षिण : । आवभृथ्यं विधायैव सन्तुष्टा : सर्व एव ते ॥

२७.काश्यपं पुरत : कृत्वा यज्वान : चाग्निसन्निधौ । कथयन्त : कथा : पुण्या : दीपतीर्थकसंश्रया : ॥

२८.एतस्मिन्नन्त्रे श्रीमान्नारद : तपसां निधि : । आययौ काश्यपं द्रष्टुमंबरात् ब्रह्मलोकत : ॥     

२९,तं दृष्ट्वा मुनिभिस्सार्धं सहित : शिवशर्मणा । काश्यप : पूजयाञ्चक्रे नारदं विधिपूर्वकम् ॥

३०.आह चैनं सुविश्रान्तं पृष्ट्वानामयमव्ययम् । कुत : समागतोऽसि त्वं विवक्षुरिव भाव्यसे ॥

३१.सर्वं कथय मे संयक् अगस्त्यमिह चागतम्। श्री नारद : --अत्र ब्रह्मात्मके क्षेत्रे वसन्तं त्वां महामते ॥

३२.द्रष्टुमिच्छन्निहायात : पितामहनियोगत : । तवैव दर्शनात् ब्रह्मन् पूर्णकामोऽस्मि सत्तम ॥

३३.शालातीर्थं दीपतीर्थं तीर्थं च पुरुषोत्तमम् । काश्यपेशं दाहकेशं पश्चिमाभिमुखं विभुम् ॥

३४.तदग्रत : स्थितं विष्णुं शिवकोपापशान्तिदम् । पितामहस्याग्निहोत्रात् जातं श्रीमूलसंज्ञकम् ॥

३५.द्रूष्ट्वा स्नात्वापि पूज्यापि भूयो भूयो विलोकयन्।कृतार्थोऽस्मि कृतार्थोऽस्मि विशिष्य तव दर्शनात् ॥

३६.ये चात्र निवसन्त्यद्धा जीवन्मुक्ता हि ते ध्रुवम् । तेषां दर्शनमात्रेण कृतकृत्योऽस्मि सत्तम ॥

३७.त्वां काङ्क्षति परं स्नेहात् द्रष्टुमिच्छन्पितामह : । अगस्त्य : सह पत्नीको भवनं परमेष्ठिन : ॥

३८.गन्तव्यं हि मया सार्धं मा विलंबोऽस्तु कार्यत: । इति श्रुत्वा वचस्तस्मात् प्रीयमाण : पुन :पुन : ॥      

३९.शिवशर्माणमामन्त्र्य तत्रस्थान् च विशेषत : । काश्यपेशं दाषहकेशं हरिं च पुरुषोत्तमम् ॥

४०.ताम्रपर्णीं नमस्कृत्य पूजयित्वा घटोद्भवम् । व्योमयान : संप्रतस्थे नारदेन सहामुना ॥

४१.पुन:पुन : क्षेत्रराजं देवी च मलयात्मजाम् । मलयं चन्दनावासं संभाव्य मुनिपुङ्गव : ॥

४२.देवैस्सिद्धगणैस्सार्धं गन्धर्वपतगोरगै : । पूज्यमान : समस्तैश्च अर्च्यमान : पदे पदे ॥  

४३.उपर्युपरि मेघानामुत्पतन् भास्करोपम : । सिद्धलोकमतिक्रम्य यक्षलोकमतीत्य च ॥

४४.महावायुपदादूर्ध्वं वैश्वानपदं महत् । अतिक्रम्यार्कपदवीं सिद्धचारणसेविताम् ॥

४५.नक्षत्राणां ग्रहाणां च तथा सप्तर्षिमण्डलम् । ध्रुवं प्रदक्षिणीकृत्य स्मयमानो मुहुर्मुहु : ॥

४६.अतीत्य दूरमध्वानं महर्जनतपोर्जितम् । नारायणकरोन्मुक्त चक्रराज इवापर : ॥

४७.आससाद शनैर्व्योम ब्रह्मलोकं सनातनम् । अद्यापि तस्य महिमा दृश्यते तीर्थविग्रह : ॥

४८.पञ्चकोशप्रमाणेन क्षेत्रमेतत् विनिर्मितम् । अत्राविष्कृत्य देवोऽपि मोक्षलक्ष्मी सुदुर्लभाम् ॥

४९.तदादि सर्वजन्तूनां राजन् अद्यापि दृश्यते । एतत् ते पुण्यमाख्यानं कथितं सारसंग्रहम् ॥

५०.विस्तरात् वक्तुमस्माभि : श्रोतुं वाप्यग्रयायिना । नालं वर्षशतेनापि बहुत्वात् अवनीपते ॥

५१.इत : परं वक्ष्यामि करिराजस्य मोक्षणम् । यत् आकर्णयतो मर्त्यो न भूय : तनुमान् भवेत् ॥

५२.शिवशर्मापि विप्रेन्द्र : तत्र स्थित्वा कियच्चिरम् । तत्रत्यान् एव आमन्त्र्य साग्निहोत्रसमेधित : ॥

५३.गजेन्द्रवरदं दृष्ट्वा स्नात्वा च विधिपूर्वकम् । गङ्गाद्वारमगात् तस्मात् यत्रास्ते भगवान् हरि :॥

५४.इत : परं प्रवक्ष्यामि करिराजस्य मोक्षणं । यस्य श्रवणमात्रेण कर्मबन्धात् प्रमुच्यते ॥

५५.अगस्त्यशापात् आपन्नमातङ्गत्वं दयानिधि : । मोचयित्वा पाण्ड्यभूपं चक्रे निजपदाश्रयम् ॥

५६.अद्यापि दृश्यते यत्र वरद : सर्वदेहिनाम् । इत्थं ब्रुवति योगीन्द्रे शङ्खे संशयभेत्तरि ॥

५७.पुन : प्रसादयन् वाचा परिपप्रच्छ भूपति : । राजा --भगवन् योगिनां श्रेष्ठ धर्माख्यानसुधानिधे ॥

५८.तं मे विस्तरतो ब्रूहि वृत्तान्तं च सविस्तरम् । को वा महीपति: पाण्ड्य: किमाघ: कृतवान् मुने ॥    

५९.संप्राप्य तिर्यक् योनित्वे शापोपहतचेतसि । अनुग्रहं मुनि : चक्रे केन वा पुण्यकर्मणा ॥

६०.कथ्यतां विस्तरात् ब्रह्मन् श्रोतुं कौतूहलं हि मे ।

   इत्थं सादरमर्थित:क्षितिभुजा भूम्ना मुनीन्द्रो मुदा चारुस्वादु कथाधुनीमकथयत् कर्णामृतस्यन्दिनीम् ।

   श्रीविश्वं परमूर्तिकलितालङ्कारसंभावितां कारुण्यैकनिधि : विधित्सुरखिलापायव्ययं शृण्वताम् ॥

                           इति एकत्रिंशोऽध्याय :      Pro.Total = 2540 + 60 = 2600.

                              द्वात्रिंशोऽध्याय :

                          गजेन्द्रमोक्षकथावर्णनम्

१.शङ्ख : --श्रुणु राजन् पुरा वृत्तमितिहासं सविस्तरम् । हरेर्भगवतो भूरिकरुणागैरवाश्रितम् ॥

२.वर्णयामि कलिक्लेशशमनैकान्तभेषजम् । पुरा व्यासेन कथितं शुकाय ब्र्ह्मवादिनम् ॥

३.पुरा कश्चित् अभूत् राजा पाण्ड्येषु बलिनां वर : । इन्द्रद्युम्न इति ख्यात : यक्षराज इवापर : ॥

४.चतुर्मुखमुखामोदमेदुरा यस्य भारती । कलाविशेषकल्लोलरसनारङ्गसाक्षिणी ॥

५.निद्राविशालशीलेन पत्या सासूयमिन्दिरा । अविमुक्तोदया यस्य न जहौ वदनांबुजम् ॥

६.यत्सौन्दर्यसुधासारसोचिताक्षिसरोरुह : । कवयो नैव शंसन्ति निर्दग्धानङ्गविग्रहम् ॥

७.यस्मिन् शासति भूपाले राजनीतिविशारदे । अस्थात् अङ्गमभूत् धर्मो भूमौ पदचतुष्टयम् ॥

८.यस्य प्रतापलेशेन सन्तप्ता इव शत्रव : । समुद्रं शरणं प्रापु : केचित् कान्तारगह्वरम् ॥

९.एवं स राजधर्मेण पालयन् सकलां महीम् । अयजत् वाजपेयेन राजसूयेन चासकृत् ॥

१०.आत्मानं पावयामास हयमेधै : पुन:पुन : । यज्ञेन देवान् सन्तोष्य प्रजया पितॄन् नृप : ॥

११.गुरून् विप्रान् धनेनैव भोगैरात्मानमेव च । एवं नीत्वा सहस्राणां द्वादशं शरदं क्रमात् ॥

१२.विरक्त : सर्वभोगेभ्य : विनीत : प्रवया : स्वयम् । मणिवर्णं ज्येष्ठपुत्रं गुण्श्रेष्ठं विशेषत : ॥

१३.राज्येभिषिच्य मेधावी तीर्थयात्रापर : स्वयम् । पुरोहितं समामन्त्र्य बन्धून् च प्रेमविह्वलान् ॥

१४.कैश्चित् समन्वितो विप्रै : अनुरक्तै : महात्मभि : । मणलूरात् विनिर्गत्य नगरात् स महीपति : ॥

१५.क्रमान्निषेव्य तीर्थानि ताम्राया : कूलयो : द्वयो : । आससाद स भूदेवै : पद्मतीर्थं हरिप्रियम् ॥

१६.तत्र स्नात्वा तर्पयित्वा पितॄन् देवान् ऋषीनपि  । तीर्थश्राद्धं क्षेत्रपिण्डं विधाय विधिपूर्वकम् ॥

१७.पुरोधाय गुरुं दान्तो धनानि बहुशो ददौ । सर्वेषु परितृप्तेषु ब्राह्मणेषु समर्हणै : ॥

१८.माध्यन्दिनविधिं कृत्वा चकाराराधनं हरे : । गन्धै : पुष्पै : तथा धूपै : नीराञ्जनादिभि : ॥

१९.नानाविधैश्च नैवेद्यै : स्तोत्रै : श्रुतिसमीरितै : । इत्थमभ्यर्च्यमाने तु देवे देवीसमन्विते ॥

२०.अभ्याययौ महातेजा मुनि : कलशसंभव : । तत्रत्याम्रवणे रम्ये गजेन्द्रवरदप्रभो : ॥

२१.यं वदन्ति महात्मान : साक्षात् भगवत : तनुम् । यस्यानुग्रहमासाद्य सर्वे जीवन्ति जन्तव : ॥

२२.यस्मिन् देवाश्च मन्त्राश्च क्रतवो देवतास्तथा । अविश्रान्तमुपासन्ते लोकानां हितकाम्यया ॥

२३.रुद्राक्षमालाबहुलो जटामण्डलमण्डित : । श्रौतभस्माङ्गरागेण चन्द्रमा इव पाण्डर : ॥

२४.मुक्तामतल्लिकामिश्रमहामाणिक्यसंभृताम् । व्यावर्तयन् अक्षमालामङ्गुष्ठेन मुहुर्मुहु : ॥

२५.निरन्तरविनिर्गच्छन् महामन्त्राक्षरोर्मिभि : । ईषत्विस्फुरमाणेन लक्षितो दन्तवाससा ॥

२६.रुरुचर्मोत्तरीयेण किञ्चित् आच्छिन्नकन्धर : । अनुगच्छद्भि : अव्यग्रै : शिष्यै : परिवृतो महान् ॥

२७.स्वभासा भासयन् विष्वक् भास्वान् बालातपैरिव । द्रष्टुकाम : पाण्ड्यभूपमनुग्रहविधित्सया ॥

२८.तं दृष्ट्वा सहसोत्तस्थु : तत्रत्या : सर्व एव ते । नमस्कृत्य ऋषिं विद्वान् राजपुरोहित : ॥

२९.कृताञ्जलिरुवाचेदं तमगस्त्यं महामुनिम् । पुरोहित : --ब्रह्मन् प्रसीद सर्वज्ञ प्रसीद करुणानिधे ॥

३०.त्वदङ्घ्रिपद्मसेवायै राजाभ्येति क्षणादिह । शिवमाराधयन्नास्ते तावत् आस्वेदमासनम् ॥

३१.एवम् ब्रुवाणे वै तस्मिन् दान्ते राजपुरोहिते । तमनादृत्य भगवान् मैत्रावरुणिरीश्वर : ॥

३२.तावता समयेनैव राजान्तिकमुपागमत् । स भूपालोऽपि तत्काले हरिपादाब्जलीनधी : ॥

३३.नोत्थानमकरोत्तस्य पूजाभङ्गभयात् क्षणम् । तावता कुपित  : श्रीमान् समुद्र इव पर्वणि ॥

३४.तवैव हितकामेन क्षुद्रबन्धो मयाधुना । इयतीयमरण्यानी लङ्घिता विषमस्थली ॥

३५.अभ्यागतं परिश्रान्तं मामनादृत्य मूढवत् । स्थितोऽसि यस्मात् दुर्बुद्धे भविता त्वं वनद्विप : ॥

३६.इति वादिनि वै तस्मिन् कुपिते कुंभसंभवे । स राजा निमिषात् एव समर्प्याभ्यर्हणं हरे : ॥

३७.वेपमान इवोत्थाय भीतभीत : परिभ्रमत् । प्रणम्य पादयोर्मूर्ध्ना प्रश्रित : प्राह तं मुनिम् ॥

३८.राजा --किमिदं भगवन् भृत्ये त्व्य्यनाथे मय्यनागसि । आकस्मिकमहं मन्ये शापाशनिविमोचनम् ॥

३९.सविमर्शं त्वदादिष्टपदवीपरिशीलिना । मया न दृश्यते ब्रह्मन् अपराधाण्डता विभो ॥

४०.अस्तु भाव्यमिदं मह्यमनुरूपं हि कर्मिणाम् । भाविन : स्वयमायान्ति मेघा इव नभस्थले ॥

४१.अभाव्यं च न भवत्येव वन्ध्यागर्भमिव ध्रुवम् । तथाप्यहं न शोचामि भुञ्जन् आत्मानुसञ्चितम् ॥

४२.एतावत् पालयन् संयक् अनुरागात् इमं जनम् । अत्यर्थं क्षिपसि ब्रह्मन् अपारे वृजिनार्णवे ॥

४३.अर्भक : परिगृह्णाति कुपितामपि मातरम् । अनभिज्ञेन मूढेन मया पापं कृतं मया ॥

४४.कृतान्यकृत्य कर्मणि क्षन्तुमर्हसि धर्मत : । उपेक्षिता मे विषया धनदारासुतादय : ॥

४५.त्वदङ्घ्रिपङ्कजासक्त्या मामवेहि समागतम् । अवसानं तु शापस्य कथं प्राप्स्ये सुदुस्सहम् ॥ 

४६.पारंपर्यक्रमात् सर्वे वयं त्वत्पादसेविन : । अहमेक : परिभ्रष्ट : कुवृत्त इव गोत्रत : ॥

४७.इत्थं दु;खपरीतात्मा विलपन् एव भूपति : । पपात पादयोस्तस्य पाहि मां पाहि मामिति ॥

४८.एवं दु;खपरिक्रान्तं वेष्टमानं महीतले । विलोक्य कुंभजो भूयं दयालु : पुनरब्रवीत् ॥

४९.अगस्त्य : --दु;खेनालं महाराज जहीहीह परिभ्रमम् । मयि मन्युर्न कर्तव्यो भवितव्ये विजानता ॥

५०.त्रिकालज्ञानचतुरा बुद्धिस्ते निरपायिनी । नित्याभवतु दु;खघ्नी मत्प्रसादात् भविष्यति ॥ ५१.अखण्डज्ञानजननी हरिभक्तिरनामया । मदनुग्रहात् अभिनवा भूयात् तव सुखाप्तये ॥

५२.अकुतश्चित्भयो धीरो बलवान् अत्र भूधरे । निवसन् हरिपादाब्जं मा विस्मर महीपते ॥

५३.मलत्रयविनिर्मुक्तो विहरस्व यथासुखम् । अनेहसा ह्रसिष्ठेन भगवान् हरिरीश्वर : ॥

५४.मोचयिष्यति शापात् त्वां नात्र कार्या विचारणा । इत्युक्त्वा मुनिभिस्सार्धं अगस्त्योऽतिदयापर : ॥

५५.तत्रैवान्तरधात् राजन् सर्वेषां पश्यतां तदा । सोऽपि राजा शापबलात् महानासीत् मतङ्गज : ॥

५६.नागायुतबलो वीरो महाकायो मदोत्कट : । वनद्विपानां सर्वेषां सार्वभौम : चचार स : ॥

५७.करिण : करिण्यश्च शतशोऽथ सहस्रश : । तमेनमनुतिष्ठन्ते देवा इव बिडौजसम् ॥

५८.प्रत्यहं तीर्थमुख्येषु भक्त्या स्नात्वा गजेश्वर : । हरिमाराधयामास नामभि : कमलोत्पलै : ।

५९.शरीरयात्रां कुर्वाण : सत्येन सर्वसंमत : । निनाय शरदां पञ्चशतं युगशतोपमम् ॥

६०.एतस्मिन्नेव समये तत्राष्ट्रे राजदोषत : । अनावृष्टिरभूत् राजन् सर्वप्राणिभयावहा ॥

६१.समशिष्यन्त सर्वत्र वापीकूपां तु सिन्धव : । दुर्भिक्षपीडिता सर्वे(सर्वा :) प्रजा : प्राणपरीप्सया ॥

६२.अपहाय च तत् राज्यं देशान्तरमुपाविशन् । तदा प्रतिदिनं पद्मान्यादायाभिसुदूरत : ॥  

६३.हरिमभ्यर्चयन् भक्त्या करीन्द्र : कालमभ्यगात् । अटमानो वनतटीमन्विष्यन् कुसुमाकरम् ॥

६४.आसायं सञ्चरित्वोष्मक्षुत्क्षान्तश्च श्रमान्वित : । बहुदूरमतिक्रम्य लम्बमाने दिवाकरे ॥

६५.आससाद महानद्या : ह्रदं कमलमण्डितम् । अगाधमम्बुसंपूर्णं यादोगणनिषेवितम् ॥

६६.नानाविहगसंघुष्टं कमलामोदमेदुरम् । यत्रोदीचीमुखा ताम्रा नदी परमपावनी ॥

६७.तत्र स्नात्वा गजेन्द्रोऽपि तीर्थे सर्वश्रमापहे । उज्जहार स फुल्लानि पद्मान्यर्चयितुं हरिम् ॥

६८.तावत् तत्र महातोये विशाले गाधवर्जिते । कश्चित् ग्राह : समुत्पत्य जग्राह च गजेश्वरम् ॥

६९.बली बलिनमागत्य चरणे विचकर्ष ह । आतीरं करिराजोऽपि तं विकृष्य द्रुतं ययौ ॥

७०.आपत्य ह्रदमाकृष्य महान् नक्रोऽपि जग्मिवान् । एवमन्योन्यबलिनौ परस्परविकर्षिणौ ॥

७१.अविश्रान्तं द्वादशाहमासेदतुरविक्लबौ । निराहारतया दूरवनगह्वरलंघनात् ॥

७२.क्षीयमाणबलो दु;खी करिराजस्तु बृम्हयन् । संसारे स्मरतामाधिशमनं पुरुषोत्तमम् ॥

७३.पुष्कराग्रोद्धृतांभोज : क्षान्तश्च क्षुत्पीडित : । हृदि ध्यायन् हृषीकेशं तुष्टाव दुरितापहम् ॥

७४.गजेन्द्र : --नाथा नारायणाशेषलोकापायव्यपोहन । आदिमूल हृषीकेश दीने मयि दयां कुरु ॥

७५.दीनबन्धो दयासिन्धो सिन्धुकन्यानिवास भो । आदिमूलार्चनीयाङ्घ्रे दीने मयि दयां कुरु ॥

७६.घनश्याभिरामाङ्ग गङ्गाधरमुखार्चित । आदिमूलार्चनीयाङ्घ्रे दीने मयि दयां कुरु ॥

७७.अलब्धशरणोऽन्यत्र त्रस्यमान : स्वकर्मभि : । घर्मतप्त इव छायां काङ्क्षे कमललोचनम् ॥

७८.जन्ममृत्युजराध्वान्तपरिभूत : पुन:पुन : । लोको यथा दिनकरं काङ्क्षे कमललोचनम् ॥

७९.भूयो भूयो परिक्रम्य कर्कशे कर्मवर्त्मनि । अहमासितुमेकान्ते काङ्क्षे कमललोचनम् ॥

८०.त्वामेव शरणं प्राप्तं त्वयि दत्ताखिलेन्द्रियम् । उपेक्षसे कथं नाथ मामनाथं जनार्तिहन् ॥

८१.मन्दीभूतानि इन्द्रियाणि प्राणा : कण्ठगता इमे । रक्ष मां रक्ष मां नाथ त्वन्नाथं त्वत्परिग्रहम् ॥

८२.भो नाथ किमिदं भृत्ये पतितं शोकसागरे । मय्युपेक्षा तवेदानीं ऊष्मेव शिशिरद्विष : ॥

८३.त्राहि त्राहि महामृत्युबडवावह्निपातनात् । त्राहि मां त्राहि मां आदिमूल मूलाक्षर प्रभो ॥

८४.इत्थमाक्रन्दतस्तस्य करिराजस्य सीदत : । शुश्राव रिदितं घोरं भगवान् गरुडध्वज : ॥

८५.क्षीराब्धिमध्ये भोगीन्द्रे शयान : चन्द्रपाण्डुरे । अङ्गात् उत्थाय पद्माया : संभ्रान्त इव तत् क्षणात् ॥

८६.अनपेक्षितनैवेद्यं अनङ्गीकृतपादुकम् । व्याकुलान्त:पुरजनं किमर्थमिति सर्वत : ॥

८७.अवाहनपरिष्कारं आरुह्य पतगेश्वरम् । व्योमयान : संप्रतस्थे स्तूयमान : सुरासुरै : ॥

८८.आधावमानैरमरै : अनायुधकरै : भटै : । अनुगम्यमानसिद्धैश्च स्तुवद्भिर्नारदादिभि : ॥

८९.किरीटकोटिघटितै : मणिभि : चापितल्लजै : । कटिसूत्रब्रह्मसूत्रकनकाङ्गदकुण्डलै : ॥ 

९०.भ्राजमानं कौस्तुभेन सामोदवनमालया । स्फुटन् मरकतश्यामचारुपीताम्बरावृत : ॥

९१.शङ्खचक्रगदापद्मै : अलङ्कृतचतुर्भुजै : । सुनन्दनन्दप्रमुखै :पार्षदैरनुसेवित :

९२.अविलम्बं क्षणादेव करिराजमुपागमत् । माभैष्टेत्यभयारावै : परिपूर्य दिगन्तरम् ॥

९३.तप्तचामीकराकारे वैनतेये महाद्युतौ । भासमान : श्रियो जुष्टो भगवान् मधुसूदन : ॥

९४.मुमोच सहसा चक्रं नक्रराजवधाय हि । स तु नारायणकरान्मुक्त : चक्र : कोट्यर्कसन्निभ :॥

९५.निहत्य ग्राहमम्भस्थमाससाद पुनर्हरिम् । स करीन्द्रो विनिर्मुक्तमृत्युरत्यन्तविस्मित : ॥

९६.अद्राक्षीत् अद्भुताकारं हरिमार्तार्तिभञ्जनम् । ऊर्ध्वमुद्यत्पुष्करेण मकरन्दसुगन्धिना ॥

९७.नमो नारायणायेति पादयोर्हरिमर्चयत् । कन्दलत्करुणापाङ्गसुधासाराभिवर्षिणा ॥

९८.आलोकनेनालिकुलं श्रेणीपदेन चारुणा । सानुरागेण संभाव्य करिराजानमच्युत : ॥

९९.संप्रमृज्य क्षेमकरै : चतुर्भि : स्वकराम्बुजै : । व्याजहार समाभाष्य स्मयमानमुखाम्बुज : ॥

१००.वत्स मा शोकमोहाभ्यां व्याजहीहि मनोव्यथाम् । वरान् वरय दुर्लभ्यान् अपि ब्रह्माण्डमण्डले ॥  

१०१.शङ्ख : --इत्थं प्रसन्नं विज्ञाय भगवन्तं गजेश्वर : । अमन्दमुच्छ्वसन् मूर्ध्ना कंपमानेन भूयसा ॥

१०२.प्रोद्यन्शुण्डातलामृष्टपयोदपटलीतट : । नत्वा जय जयेत्युक्त्वा वचनं चेदमब्रवीत् ॥

१०३.गजेन्द्र : --भगवन् करुणामूर्ते प्रसीद पुरुषोत्तम । नानायोनिसहस्रेषु भ्रममाण : पुन:पुन : ॥

१०४.भागधेयवचाल्लब्धं भवत्पादाम्बुजं विभो । नाहं अर्होऽस्मि तुच्छेषु विषयावर्तकोटिषु ॥

१०५.अपारेष्वर्थसारेषु बन्धुसंसारसिन्धुषु । मां मा मुञ्च जगन्नाथ मा मुञ्च पुरुषोत्तम ॥

१०६.मा निपातय भीतं मां कर्मपातालगह्वरे । इति वाचं गजेन्द्रस्य विषयीकृत्यकर्णयो : ॥

१०७.सहर्षं वचनं चेदं व्याजहार जनार्दन : । तथास्तु करिराजेन्द्र काङ्क्षितस्ते मनोरथ : ॥

१०८.अत्र मज्जन्ति ये मर्त्या : तीर्थे त्वन्मोक्षदायिनि । तेषां दास्यामि निर्वाणपदवीं नात्र संशय : ॥

१०९.चन्द्रे मत्तारसहिते सिंहेयुषि पूषणि । स्नात्वात्र मां ये पश्यन्ति ये शृण्वन्त्यावयो : कथाम् ॥

११०.तेषां दास्यामि सौभाग्यं संपदो नात्र संशय : । अत्रैव निवसन् नित्यमहं क्षीरार्णवे यथा ॥

१११.भक्तानां संप्रदास्यामि सत्यमेव मनोरथान् । परे पुंसि वदत्येवं पश्यत्सु भुवनेष्वपि ॥ 

११२.गजराजस्य निर्भिद्य मूर्धानं सूर्यसन्निभ : । स भूमिपाल : सहसा समुत्तस्थौ श्रिया ज्वलन् ॥

११३.उपर्युपरि रोदस्योरन्तरं संप्रकाशयन् । आविवेश हरेर्वक्ष : स्फ़ुरत्श्रीवत्स्कौस्तुभम् ॥

११४.पुष्पवृष्टि : विष्वगभूत् अस्तुवन् सिद्धचारणा : । ब्रह्मरुद्रमुखा : देवा : स्तुवन्तो हरिमीडिरे ॥

११५.दिवि भूमौ तदा वाच : बभूवु : हरिसंश्रया : । तदन्तरा ब्रह्मशापात् यक्षराट् नक्ररूपत : ॥

११६.विमोचितो भगवता स्वरूपमगमत् पुन : । देवदेवं प्रणम्यादौ अनुज्ञातोऽगमत् पदम् ॥

११७.इत्थं सुरैर्मुनिगणैरभिपूज्यमान : सिद्धैस्सनन्दसनकप्रमुखै : स्तुवद्भि : ।

    साकं गणेन भगवान् अरविन्दनाभ : सान्निध्यमत्र विदधे जगतां विभूत्यै ॥

११८.गजेन्द्रमेवं परिपालयित्वा दु:खात् दुरन्तात् मधुकैटभारि : ।

    सह श्रिया चोर्वरया गजेन्द्रमुख्यै : स्वभक्तै : निवासम् ॥

११९.एवं विमोक्ष्य करिराजमशेषबन्धु : इन्दीवरोदरतलाभिनवस्वमूर्ति : ।

    अद्यापि सर्वजगतां वरद : समास्ते नद्यास्तटे सुघटयन् स्वकृतै : स्वभक्तान् ॥

१२०.अखिलतिमिरहन्त्रीमर्कशोभामिवोच्चै : गजपतिपरिमोक्षप्रस्तुतामादिपुंस : ।

    पठति य इह भक्त्या सत्कथां श्रावयित्वा श्रुतिपदमनुगृह्णन् याति विष्णो : पदं तत् ॥

                     इति द्वात्रिंशोऽध्याय : Pro.Total = 2600 + 120 = 2720.

                                 त्रयश्त्रिंशोऽध्याय :

                                दुर्गातीर्थवैभववर्णनम्

१.श्री सूत : --एवं गजेन्द्रमोक्षां कथामाकर्ण्य भूपति : । वीरसेनो महीपालो विस्मयं परमम् ययौ ॥

२.भूयो भूयो स्वान्तमन्त : कथामुल्लासयन् इमाम् । आनन्दबाष्पपूर्णाभ्यां लोचनाभ्यां विलोकयन् ॥

३.अभिष्टूय मुनिश्रेष्ठमभ्यभाषत साञ्जलि : । राजा --भगवन् मुनिशार्दूल कथेयं कथिता मया ॥

४.कर्णयोरिव पीयूषधारा कल्मषनाशिनी । अज्ञानध्वान्तशमनी हरे : कारुण्यसूचनी ॥

५.कृतार्थयति मामेषा यथा तत्पादसंभवा । इत : परं मे श्रोतव्यं दुर्गातीर्थस्य वैभवम् ॥

६.हरेरियं भगवती सहजा कथिता किल । तस्मात् तथैव विस्तार्य दुर्गाया : श्राव्यमेव मे ॥

७.केन वा कारणेनैव दुर्गातीर्थमितीरितम् । सान्निध्यं तत्र सा देवी चकाराराधिता जनै : ॥

८.अनेन पुण्योपाख्यानकथनेन हि मां गुरो । पुनीहि पुरुषार्थानां येन स्याम्यहमाश्रय : ॥

९.शङ्खयोगी --राजन् कलिमलध्वान्तविध्वंसनविनोदिनीम् । कथामशेषलोकैकसवित्र्या : कथयाम्यहम् ॥

१०.अवधानानुबन्धेन चेतसाकर्णय प्रभो । पुरा देवयुगे राजन् मनौ स्वायंभुवे सति ॥

११.कश्चित् आसीन् महीपाल ; काञ्च्यां कन्दर्पसन्निभ : । अग्निवर्ण इति ख्यातो मेधावी वृद्धसंमत : ॥

१२.जुगोप वसुधां सर्वाम् जितामित्र : प्रतापवान् । एतस्मिन्नन्तरे कोऽपि युवा वैश्य : समाययौ ॥

१३.आदाय वनितारत्नं स्पृहणीयां सुरासुरै : । मणिवीथीमुपागम्य परामृश्य मुहुर्मुहु : ॥

१४.कस्यचित् वैश्यमुख्यस्य धर्मज्ञस्य विशेषत : । प्रविवेश गृहं रम्यं राजराजगृहोपमम् ॥

१५.स गृहस्थो महाबुद्धि : वृद्धश्रीकर संज्ञक : । वैश्य : समागतं दृष्ट्वा सस्त्रीरत्नं सुविस्मित : ॥

१६.यथार्हं पूजयामास पृष्ट्वानामयमव्ययम् । उपविष्टे सुविश्रान्ते युवानं प्राह तं गृही ॥

१७.कस्त्वम् कुतस्समायासि केन वा किं चिकीर्षया । का वेयं तरुणी भद्रा त्वयानीता वरानना ॥

१८.निश्चितुं त्वां न शक्तोऽस्मि तेजो वै शिष्यसंपदा । देवो वा मनुजो वा त्वं सिद्धो वेह समागत : ॥

१९.सर्वं मे कथय तात वक्तव्यं यदि चेत् ध्रुवम् । इत्थं युवा तेन पृष्ट : प्रीतो वक्तुं प्रचक्रमे ॥

२०.तात वैश्योस्म्यहं जात्या स्वसेयं तरुणी मम । धेनुदत्ताभिधानस्य चण्डीनगरवासिन : ॥

२१.तनयं विद्धि मां भद्र कन्धरं नाम नामत : । पितर्युपरते मातर्शेषविपर्ययात् ॥

२२.अहं बलोऽपि सौहार्दात् मातेवैनामपोषयम् । अस्यां तु वर्धमानायां बालायां रूपसंपदा ॥

२३.अयाचन्त समागत्य सर्वे कामातुरा नरा : । एवं याचत्सु सर्वेषु सासूयेषु ततस्तत : ॥

२४.अस्मत्पितृष्वसु : पुत्रो धनी प्राप्य मां सुहृत् । पत्न्यर्थे वरयामास तस्मै दत्ता मया स्वसा ॥

२५.उद्वाह्य विधिनैवेनामुवास सदने मम । पञ्चषट्स्वपयातेषु ततो मासेषु सूक्ष्मधी : ॥

२६.मामाहूय जगदेदं मद्भगिन्या : पतिर्वच : । मातुलेये सखे पथ्यमावयो : श्रूयतां वच : ॥

२७.सर्वे कुर्वन्ति कर्माणि नित्यं वर्णोचितान्यपि । ऊरुजानामिवास्माकं वृद्धिर्नियमिता पुरा ॥

२८.कृषिवाणिज्यगोरक्षा कुसीदैरुपलक्षिता । तां वृद्धिं दैव विहितामपहायैव वर्तिनो : ॥

२९.आवयोर्जीवनोपायो न भूयात् अन्यथा क्वचित् । अत : त्वयात्र वस्तव्यं भगिनीं रक्षतानिशम् ॥

३०.गृहात् नान्यत्र गन्तव्यक्तमव्यग्रया गिरा(धिया) । अहं समुद्रयानेन गत्वा द्वीपान्तरं सखे ॥

३१.आनयिष्ये धनं भूरि वणिक्सामर्थ्यविद्यया । षण्मासात् आगमिष्यामि नात्र कार्या विचारणा ॥

३२.इत्युक्त्वा तं(तां) समादिश्य प्रियामाश्वास्य सुव्रताम् । समन्वित : सार्थवाहै : प्रययौ धैर्यसंपदा ॥

३३.अतीतसमये तस्मिन् स्वसा मे पतिदेवता । भर्तर्यनागते चेयं न भुङ्क्ते न स्वपित्यसौ ॥

३४.शोकमोहपरिभ्रान्ता प्राणान् त्यक्तुं समुद्यता । स्नेहात् एनां समानीय त्वत्समिपे निधाय च ॥

३५.अपि द्वीपान्तरं गत्वा तमानेतुमिहोत्सहे । दुष्टा : मम पुरे सर्वे बद्धवैराश्च पापिन : ॥

३६.तेभ्यो भीत : कामुकेभ्य : गोपयन् दारिकामिमाम् । आगतोऽस्मि महाभाग भवन्तं पितरं यथा ॥

३७.त्वामहं शरणं प्राप्त : सवित्रीमिव बालक : । इत्थमुच्चावचैर्वाक्यै : प्रीतिं धर्मं च वर्धयन् ॥

३८.जग्राह वृद्धदम्पत्यो : पदद्वन्द्वे रुदन्निव । व्याकुलीकृतचित्तस्य स्वपादे पतितस्य च ॥

३९.सानुकंपं शिर : स्पृष्ट्वा समुत्थाप्य प्रमोदयन् । पाणिना पाणिमालम्ब्य निवेश्य स्वासने सुखम् ॥

४०.प्रमृज्याश्रुकुले नेत्रे स्थविर : प्रत्युवाच तम् । तात मा शोकमोहाभ्यां जहीहि भयमुल्बणम् ॥

४१.एतावत् अनपत्योऽहं मग्नशोकमहार्णवे । तारितोऽहं त्वया नूनं अनपत्यत्वपातकाम् ॥

४२.त्वं मे पुत्र : पुत्रिकेयं दायादौ मम संपदात् । इति तावङ्कमारोप्य मूर्ध्नुपाघ्राय दम्पती ॥

४३.अग्निसाक्षिकमाभाष्य सुखं ऊषतुरावृतौ । कतिचित् दिवसान् उष्य संस्थितो वैश्यननदन : ॥

४४.श्रीकरं वृद्धमाहूय सनयं वाक्यमब्रवीत् । वैश्यनन्दन : --अम्ब तात युवाभ्यां तु मदभ्यागमनावधि ॥

४५.अनपायं पालनीया दारिकेयं सुदु:खिता । अहं दूरतरं गत्वा तं दृष्ट्वा मित्रसत्तमम् ॥

४६.सधन : पुनरायास्ये मातुलेयेन संयुत : । इति वृत्तं समापृच्छय नमस्कृत्य पुन:पुन : ॥

४७.आश्लिष्य च समाश्वास्य भगिनीं स्नेहविक्लब : । कथञ्चित् समनुज्ञाप्य संप्रतस्थे हृष्टवत् ॥

४८.या सा भगवती सर्वजननी परदेवता । कामाक्षीति पुराणेषु पठ्यते ब्रह्मवादिभि : ॥

४९.तां देवतां प्रणम्याग्रे प्रार्थयामास भक्तिमान् । प्रणतापायशमनीमनुकम्पातरङ्गिणीम् ॥

५०.त्वामहं शरणं यामि त्राहि मां दुरितार्णवात् । अम्ब मद्भगिनीं दीनां भर्तारमनुशोचतीम् ॥

५१.त्वामेव शरणं प्राप्तां बालां पालय शांभवीम् । इति देवीं नमस्कृत्य ययौ द्वीपान्तरं सुधी : ॥

५२.ततस्सा वैश्यभगिनी लालिताश्वासिता परम् । शुश्रूषन्ती च तौ वृद्धौ दुर्गामाराधयन्त्यपि ॥

५३.चिन्तयन्ती च भर्तारं निनायाहर्गणान् क्रमात् । गतेष्वहस्सु गण्येषु चारा दृष्ट्वा नृपस्य ताम् ॥

५४.त्रिलोकीवनितामौलिमालामायतलोचनाम् । राज्ञो निवेदयाञ्चक्रु : कौतूहलसमन्विता : ॥

५५.महाराज पुरे चास्मिन् अस्माभिर्दृष्टमद्भुतम् । तदेकान्ततरं तुभ्यं विज्ञापयितुमागता : ॥

५६.अनुकम्पावलोकस्य यद्यस्मिन् मन्यसे पदम् । इत्थं ब्रुवत्सु चारेषु सभ्रूभङ्गावलोकनै : ॥

५७.स विभु : चोदयामास प्रवक्तुं तत्कुतूहलम् । तत : प्राञ्जलिरभ्येत्य चारो वाचमवोचत ॥

५८.वैश्यस्य कस्यवित् गेहे वर्तते वनितामणि : । तप्तकाञ्चनसंकाशासंप्राप्तनवयौवना ॥

५९.आपातकेशसौन्दर्यसिन्धुचन्द्रकला किल । लक्ष्मीनिर्माणकौशल्यं पुनर्दर्शयता भुवि ॥

६०.महायत्नो विरिञ्चेन कथञ्चिदपि निर्मिता । बहुनात्र किमुक्तेन संक्षेपात् श्रूयतां विभो ॥

६१.सेयं स्वर्गात् आगता वा देवी नागाङ्गनापि वा । राजराजैकभोग्या सा न योग्यान्यस्य कस्यचित् ॥

६२.निशा योजयता चन्द्रं रमया पुरुषोत्तमम् । देवेन सापि भवता योजनीयेति चिन्त्यते ॥

६३.इति तस्य वच : श्रुत्वा राजा कामवशं गत : । भटैरनेकसाहस्रै : गत्वा वैश्यनिकेतनम् ॥

६४.जग्राहातीव रुदतीं नारीमणिमतल्लिकाम् । नीत्वा स्वभवनं बालामेकान्ते सान्त्वयन् नृप : ॥

६५.लोभयामास विविधै : मणिकाञ्चनभूषणै : । दिव्याम्बरै : दिव्यगन्धै : भक्ष्यभोज्यरसायनै : ॥

६६.एवं राज्ञा समालब्धपाणिना वराङ्गना । शोकमोहभयाविष्टा सद्य : प्राणान् जहौ तदा ॥

६७.क्षणात् पञ्चत्वमापन्नां बालामुद्वीक्ष्य भूपति : । विललाप सुदु:खार्तो वार्यमाणोपि बन्धुभि : ॥

६८.चित्यां चन्दनकाष्ठेन संस्कर्तुमुपचक्रमे । शिबिकामतिरोप्यैनां नीत्वा पितृवनं महत् ॥

६९.अग्नौ प्रज्वाल्यमाने तु क्रोशमाने मुहुर्जने । अवतीर्याम्बरात् कोऽपि भूत : शार्दूलविक्रम : ॥

७०.विद्राव्य गदया दूरं शूरान् राजभटानपि । चितामुद्धूय तद्देहमादाय निमिषादिव ॥

७१.उत्पपात घनच्छन्नमाकाशं पश्यतां नृणाम् । विस्मयं परमं जग्मु : सर्वे तत्र समागता : ॥

७२.तौ वैश्यवृद्धौ दु:खार्तौ चिन्तयानौ मुहुर्मुहु : । पुराकृतैरसंख्यातै : आवां तु सुकृतेतरै : ॥

७३.अनपत्यौ हि सञ्जातौ हा कष्टं समुपस्थितम् । कथं तु वक्ष्ये भगिनीं पृच्छते वैश्यसूनवे ॥

७४.जीवितुं पापिनावावां दारुणौ नोत्सहावहे । इत्युक्त्वा परितो गेहं क्षिप्त्वाग्निं जहृतु : तनुम् ॥

७५.स वैश्यसूनु : सहितो मातुलेयेन वित्तवान् । आययौ वैश्य सदनं भगिन्या : प्रियकृत् सुधी : ॥

७६.श्रुत्वा प्रियेतरं वाक्यं हालाहलमिव स्थितम् । भगिनीं च मृतां श्रुत्वा वृद्धावग्निमुपेयुषौ ॥

७७.निराशौ जीविते तस्मिन् साकं मातुलसुनुना । ज्वलत्यग्नौ विचिक्षेप स्वतनुं तरुणवत् युवा ॥

७८.इत्थं सर्वेषु नष्टेषु प्रेते चाकाशमेयुषि । संविवेशाथ राजानं स्त्रीहत्तिर्दारुणाकृति : ॥

७९.भर्त्सयन्ती मुहुर्वाचा भीषयन्ती पदे पदे । क्षुधार्तोऽपि निराहारो विनिद्रश्रान्तिमानपि ॥

८०.संप्राप शरणं राजा कण्वाख्यं स्वगुरुं ऋषिम् । अजानता मया ब्रह्मन् मदाविष्टेन चेतसा ॥    

८१.प्राप्तोऽस्मि दुर्दशामेनामपरां यातानामिव । त्राहि घोरतमात् पापात् त्वं हि न : परमागति : ॥

८२.एवं पदाम्बुजोपान्ते दृष्ट्वा निपतितं मुनि : । सानुकम्पं समाश्वस्य तच्छान्तिं विदधे मुनि : ॥

८३.मुनिना तेन विधिना हूयमानात् हुताशनात् । दुर्गामूर्तिमुपादाय विचित्रामुपलामयीम् ॥

८४.समुत्तस्थौ महाभूत : कोऽप्यद्भुतवपुर्महान् । स तं मुनिं समाहूय जगाद घननिस्स्वन : ॥

८५,भूत : --इमामूर्तिमुपादाय तीर्थयात्रां करोत्वसौ । उद्वहन्तमिमां मूर्तिं हत्तिरेषा न बाधते ॥     

८६.यत्र द्रवति पुण्या ते मूर्तिरेषा शिलामयी । तत्रोपशान्ति : पापस्य नात्र कार्या विचारणा ॥

८७.इत्युक्त्वान्तर्हिते भूते तद्दत्तां मुनिपुङ्गव : । करे ददौ महीपस्य सोऽपि जग्राह तां मुदा ॥

८८.पाणिभ्यामुद्वहन् मूर्तिं राज्यं पुत्र् निधाय च । गुरुमामन्त्र्य सन्नम्य निश्चक्राम पुरात् बहि : ॥

८९.प्रतिप्रयाते भूपाले स्त्रीहत्तिरपिदारुणा । अन्वधावत् अनासन्ना वाचा भर्त्स्यती मुहु : ॥

९०.स मूर्तिहस्त : तीर्थानि स्नात्वा स्नात्वा ययौ व्रती । निषेव्य गङ्गां यमुनां सरयूं च शरावतीम् ॥

९१.फ़ल्गुनीं गौतमीं नन्दां कपिलां च मलापहाम् । गोदावरीं तुङ्गभद्रां शोणामिन्दुमतीमपि ॥

९२.कावेरीं घनकान्तारां कम्पां वेगवतीमपि । क्रमादवाप्य भूपाल : ताम्रपर्णीं सरिद्वराम् ॥

९३.पदे पदे तीर्थमयीं तीरयोरुभयोरपि । सुरेन्द्रमोक्षात् प्राग्भागे सोमतीर्थात् तु पश्चिमे ॥

९४.नद्यास्तु दक्षिणे तीरे महजननिषेविते । चकार विधिवत् स्नानं राजा तत् बिम्बमुद्वहन् ॥

९५.यदा ममज्ज सलिले संस्तुवन् मलयात्मजाम् । तदा तत्पाणिपद्मस्था मूर्तिरेषा शिलामयी ॥

९६.द्रवीभूताभवत् राजन् सर्वेषां पश्यतां नृणाम् । तदद्भुतमसौ दृष्ट्वा तीरमारुह्य सत्वरम् ॥

९७.तदा शापास्तमलिनं स्वं वपु : पूर्ववत् शुभम् । पृष्ठत : परिधावन्तीं न ददर्श पिशाचिकाम् ॥

९८.परमानन्दसन्दोहमानन्दाश्रुपरिप्लुत : । रोमाञ्चमञ्जुलाकारं महीपालमुपेत्य तु ॥

९९.वामदेवो मुनि : प्राह सान्त्वपूर्वमिदं वच : । वामदेव : --किं त्वया राजशार्दूल दृष्टमद्भुतदर्शनम् ॥

१००.यदि वक्तव्यमस्माकं वद शुश्रूषवे मम । पृच्छत्येवं मुनिश्रेष्ठे बद्दाञ्जलिपुटो नृप : ॥

१०१.जगाद वचनं श्लक्ष्णं विस्मितेनान्तरात्मना । राजा --कृत्वा पापात्मना येन मया पापमजानता ॥

१०२.दु:खेन पृथिवीं कृत्स्नां परं पर्यटता चिरम् । स्मृत्वा स्मृत्वा प्रहृष्यामि दृष्ट्वा चन्द्रमिवाम्बुधि : ॥

१०३.इति भूपवच : श्रुत्वा वामदेवोऽब्रवीत् वच : । वामदेव : --अत्राश्चर्यं न पश्यामि तव पापव्यपोहने ॥

१०४.कृत्वेदन्नयनादित्यतीर्थं परमपावनम् । अपि ब्रह्महणो मुक्ता : प्रयान्ति परमां गतिम् ॥

१०५.पुरा परामृताकारा जगती जननी शिवा । आविर्भूताम्बरात् आदितरुणी भीमदर्शना ॥

१०६.नानायुधधरा भूरि शक्तिसेनासमावृता । दैत्यदानवसङ्घातान् महिषादीन् सुदारुणान् ॥

१०७.असङ्ख्यातान् निहत्याजौ विधाय जगतां हितम् । आसुरास्त्रसमालीढं सन्तप्तं स्वकलेबरम् ॥

१०८.अत्र स्नात्वा महातीर्थे सुखयामास विश्वसू : । तदादिपरमादुर्गा सर्वदुर्गार्तिहारिणी ॥

१०९.कुरुते नित्यसान्निध्यं भक्तानां हितकाम्यया । त्वमभ्यर्च्य तां देवीं राजन् कामदुघामिमाम् ॥

११०.इति तत् वचनात् राजा तत्र मूर्तिं विहाय स : । पूजयित्वा विधानेन स्तुत्वा स्तोत्रैरनेकश : ॥

१११.तत्प्रसादमनुप्राप्य वरान् भुवनदुर्लभान् । भस्मीभूतान् ततो वैश्यान् पुनरुज्जीव्य तां वधूम् ।

   तैस्सार्धं बन्धुभि : स्निग्धै : संप्राप नगरीं निजाम् ॥

                             इति त्रयस्त्रिंशोऽध्याय :  Pro.Total = 2720 + 111 = 2831.

                               चतुस्त्रिंशोऽध्याय :

                दुर्गाप्रतिष्ठा -- राज्ञा वरप्रदानम् -- मणिग्रीवपुरकथाप्रश्न :

१.वीरसेन : --ब्रह्मन् श्रुतेयं कथिता कथा कलिमलापहा । माहात्म्यदर्शनी मातु : दुर्गाया : परमाद्भुता ॥

२.अत्र श्रोतव्यमस्माकं महायोगीन्द्र मद्गुरो । कथामाराधयामास कया स्तुत्याप्यतोषयत् ॥

३.कथमग्नौ मृता वैश्या सा चतन्वी वराङ्गना । पुनर्जीवन्ति तत् सर्वं यथावत् कथयस्व मे ॥

४.शङ्ख : --राजन् कथयतो मत्त: कथां श्रुणु यथातथम्।पठनात् श्रवणात् यस्मात् नर: पापै: प्रमुच्यते ॥   

५.सोऽग्निवर्णो नरपति : वामदेवेन बोधित : । तत्र देवीं प्रतिष्ठाप्य ताम्राया : दक्षिणे तटे ॥

६.नानोपहारबलिभि : पूजयामास मन्त्रवित् । धूपै : दीपै : च नैवेद्यै : मन्त्रपुष्पोपहारकै : ॥

७.पूगनागदलै : पुण्यै : कर्पूरारार्तिकैरपि । महायागक्रमै : कृत्वा ब्रह्मज्ञै : ब्राह्मणैस्सह ॥

८.प्रदक्षिणनमस्कारै : कालीं सन्तोष्य चण्डिकाम् । तुष्टाव प्राञ्जलि : तिष्ठन् स्तोत्रेणानेन भूपति : ॥

९.अग्निवर्ण : --जगद्देवि जगद्धात्रि दैत्यदानवहारिणि । जय जम्भान्तकनुते विशीर्णविमदोदये ॥

१०.मात : प्रसीद चामुण्डे दण्डिताशेषदानवे । दुर्गे दुर्गार्तिमथने मातर्मयि दयां कुरु ॥

११.हरनारायणमुखैरमरैरभिवादिते । मयि प्रसीद विश्वेशि विश्वरक्षाविचक्षणे ॥

१२.माये मायावहे मात : मङ्गलानां च मङ्गले । त्राहि त्राहि भयत्रस्तं संसारार्णवसंप्लवात् ॥

१३.स्वभावकरुणापूरतरङ्गितविलोचने । वञ्चितासुरसंघाते वरदा मे भवाम्बिके ॥

१४.त्वदपाङ्गलोकां च कलया ये परिष्कृता : । उभयत्रापि ते धन्या : त्वमतो मे गतिर्भव ॥

१५.त्वामाहु : कमलां दुर्गां श्रुतयो भारतीमुमाम् । प्रभामर्केन्दुवह्नीनां त्वमतो मे गतिर्भव ॥

१६.त्वया ततमितं सर्वं हेतुशक्ति : त्वमेकिका । त्वया सञ्जीवितं मात : त्वमतो मे गतिर्भव ॥

१७.त्वं त्रयी त्रिपदी त्वं हि हविर्हव्यवह : क्रतु : । इज्या त्वं यजमान त्वं त्वमतो मे गतिर्भव ॥

१८.अम्ब प्रसीद परमेश्चरिपारिजातवल्लीमुशन्ति वचनानि मुहु : श्रुतीनाम् ।

   पादाम्बुजद्वयपरागपरायणानां तां त्वां व्रजामि शरणं भव सुप्रसन्ना ॥

१९.इत्थं स्तुता स्वपादाब्जसंसक्ताशेषवृत्तिन : । राज्ञ : प्रादुरभूदग्रे तद्बिम्बादम्बुजारुणा ॥

२०.चतुर्भुजा चन्द्रचूडा मणिकाञ्चनभूषणा । शङ्खचक्रगदाभीतिकरा कौसुम्भशारिका ॥

२१.स्तूयमाना मुनिगणै ; देवदानवगुह्यकै : । वत्सेति वाचा राजानं हर्षयन्ती मुहुर्मुहु : ॥

२२.मेघदुन्दुभिराविण्या गिरामुं व्याजहार सा । अनया पूजया स्तुत्या प्रीतास्म्यागमसारया ॥

२३.कामानिष्टान् प्रदास्यामि वृणु मत्तो मनीषितम् । राजा --अम्ब पापसमाचारे मयि ते करुणेदृशी ॥

२४.श्रुतिमृग्यापि मे चर्मलोचनस्यापि गोचरा । यदि ये तस्मात् वरो भूयात् किमस्ति भुवनत्रये ॥

२५.तथापि काङ्क्षणीया मे त्वयि भक्ति : सनातनी । किञ्चानीतिमत्तोऽस्मत्तो बहवो विपदं गता : ॥

२६.तानहं द्रष्टुमिच्छामि प्रसादात् अम्ब ते पुन : । अत्रापि मज्जतां तीर्थे मर्त्यानामनुगृह्णधी ॥

२७.सान्निध्यं कुरु सन्तुष्टा तृतीयोऽयं वरो मम । इति संप्रार्थिता तेन प्रसन्ना परमेश्वरी ॥

२८.स्मितज्योत्स्नामुद्गिरन्ती मुक्रावृष्टिमिवोज्ज्वलाम् । अपाङ्गरोचिषोत्फ़ुल्लनीलोत्पलततिं यथा ॥

२९.दयासिन्धुतरङ्गाभे सुधामुद्भाव्य चोपरि । मन्दमान्दोलितोत्तंसचन्द्रं कलयती करै : ॥

३०.व्याजहार गिरा भूयो राजानं प्रीतिपूर्वकम् । देवी --यथात्थ वचनं तात त्वं तथा भविता च तत् ॥

३१.स्तुतिपूजानमस्कारतीर्थप्राशनभक्तिभि : । सन्तुष्टाहं तवाभीष्टान् ऐच्छिकी वोपपादये ॥

३२.मा विस्मर महीपाल नित्यं मदनुशासनम् । नित्यं सान्निध्यकरिणीमनुकम्पातटस्थिताम् ॥

३३.काञ्च्यां मामर्चयन् भद्राण्यश्नुह्यब्दान् परश्शतान् । अन्ते तव प्रदास्यामि सायुज्यमतिदुर्लभाम् ॥

३४.अग्नौ मृता : च सा तन्वी समागच्छत्यनामया । सन्तु भद्राणि सर्वेषां इत्युक्त्वा तत्र चण्डिका ॥

३५.स्वपाणिपल्लवसखीं शक्तिं घणटाशतोज्ज्वलाम् । क्षिप्त्वा नद्यास्तटे तावत् क्षणात् अन्तरधीयत ॥

३६.तच्चक्तिकोटिनिर्भिन्नात् महीभागात् महीपते । समुत्तस्थौ वैश्यसुता भोगिराजवधूरिव ॥

३७.तत्गर्तात् कन्दराख्यश्च मातुलेयेन संयुत : । उत्पेततु : वैश्यवृद्धौ शान्तिधर्माविव स्वयम् ॥

३८.राज्ञा संभाविता : सर्वे मुक्तशोका : तदाभवन् । सोग्निवर्ण : महीपाल : तानाश्वास्य मुहुर्मुहु : ॥

३९.तै : साकमनुप्राप्य तत्रत्यांश्च महामुनीन् । पुन:पुनश्च तत्तीर्थमतिथीकृत्य नेत्रयो : ॥

४०.प्रणम्य शिरसा राजा मलयं मल्यात्मजाम् । नमोऽस्तु कुम्भजायेति भूयो भूयश्च संस्तुवन् ॥

४१.प्रतस्थे स्वपुरीं रम्यां काञ्चीं कनकमण्डिताम् । प्रत्युद्यता पौरजनै : मन्त्रिसेनाधिनायकै : ॥

४२.प्रविश्य नगरीं रम्यामभिवाद्य गुरुं निजम् । आससाद गृहं भूरि मणिकाञ्चनभूषितम् ॥

४३.प्रणतं संपरिष्वज्य स्वसुतं राजसत्तम : । स्वराज्यं पालयामास धर्मेण मघवा यथा ॥

४४.ते च वैश्यवरा राजन् राज्ञानेनाभिपूजिता : । सुखमूषु : सुसंहृष्टा : तस्मिन्नेव पुरोत्तमे ॥

४५.तत्र दुर्गा भगवती भक्तदुर्गार्तिहारिणी । अद्यापि कृतसान्निध्या ताम्रपर्ण्यास्तटे शुभे ॥

४६.पालयत्यनुरागेण भुवनानि चतुर्दश । आज्ञया जगदम्बाया : तीर्थानामपि कोटय : ॥

४७.चक्रिरे नित्यसान्निध्यं लोकानामघशान्तये । प्राणत्यागात् वरं मन्ये तीर्थं संग्राममूर्धनि ॥

४८.अस्त्रशस्त्रभयं नास्ति गतिश्चाप्यनिवर्तनी । विस्तरात् तस्य तीर्थस्य माहात्म्यं वत्सरायुतै : ॥

४९.वागीशोऽपि न शक्त : स्यात् किं पुनर्भुविमानवै : । तस्मात् उत्तरतो राजन् मणिग्रीवपुराभितम् ॥

५०.स्थलं मया पुरा प्रोक्तं स्मरणात् मुक्तिदं नृणाम् । तस्य माहात्म्यमधुना विस्तरात् श्रोतुमर्हसि ॥   

५१.भद्रारण्ये कामपुरं प्रशस्तं भुवनत्रये । दर्शनात् कीर्तनात् अस्य नर : पापै : प्रमुच्यते ॥

५२.पुरा कुबेरतनयो मणिग्रीव इति श्रुत : । धरावत्या : सुतो राजन् कुसुमायुधसुन्दर : ॥

५३.गन्धर्व : श्रान्त : शापेन देवभोगविवर्जित : । प्राप्य कामपुरं पुण्यं स्नात्वा तीर्थे सभार्यया ॥

५४.निर्मुक्तशाप : संप्राप्त : सर्वसौभाग्यसौभग : । पूज्यमान : सिद्धगणै : अलकामभ्यगात् पुन : ॥

५५.सूत: --इत्थमाकर्ण्य माहात्म्यं कथितं शङ्खयोगिना । वीरसेनो महातेजा: पुन: पप्रच्छ विस्मित : ॥

५६.भगवन् योगिनां श्रेष्ठ सर्वागमनिधे गुरो । किञ्चकार कुबेरस्य तनय : पापमुल्बणम् ॥

५७.कथं शशाप गन्धर्व : तनयं केन हेतुना । कथं भद्राटवीं प्राप स्नानं चक्रे यथा जले ।

   एतत् सर्वमशेषेण विस्तरात् वक्तुमर्हसि ॥

५८.इत्थं सादरमर्थितोऽवनिभुजा शङ्ख: सतामग्रणी:आनन्दाश्रुशराविलावपि दृशाचावामृज्य पाण्यञ्जलात् ।

   मन्दं गद्गदया गिरा समधुरं पीयूषधारायिकां गाथामाह मुनीरितां कलिमलप्रध्वंसनप्रस्तुताम् ॥

                             इति चतुस्त्रिंशोऽध्याय : Pro.Total = 2831 + 58 =2889.

                                पञ्चत्रिंशोऽध्याय :

                      मणिग्रीवकथा -- मणिग्रीवशापविमोचनम्

१.श्रीसूत: -- तत: शङ्खो महायोगी राजानं संप्रहर्षयन् । कथां विस्तारयामास ज्योत्स्नामिव निशाकर: ॥

२.शङ्खयोगी --वीरसेन महाबाहो श्रुणु पुण्यामिमां कथाम् । श्रवणानन्दिनी सर्वजनतापापहारिणी ॥

३.सावर्णिके मनौ भूमिमनुशासति पुष्कलाम् । पुत्रो वैश्रवणस्यासीत् मणिग्रीव इति श्रुत : ॥

४.द्वितीय : सर्वधर्मज्ञ : संपद : तत्वदर्शिनाम् ।  करुणाभाजनम् शम्भो : हेरम्बस्कन्दयो : सुहृत् ॥

५.स एकदा मुदायुक्त : सानुजीवि जनावलि : । उपत्यकाटवीमाप धाराद्रे : अक्षिकौतुकम् ॥

६.वसन्तलक्ष्मी : सान्निध्यं विनिद्रस्तबकद्रुमाम् । स्यन्दमानमरन्दौघचमत्कारितदुर्दिनाम् ॥

७.उत्फुल्लकमलामोदवातपोतविहारिणीम् । फलभारसमाक्रान्तरसालकदलीकुलाम् ॥

८.मत्तभ्रमरसन्नादां मञ्जुकोकिलकूजिताम् । नानातरुलताकीर्णां नवकासारशीतलाम् ॥

९.इत्थमभ्युदयाकारामरण्यानीमुपागत : । ददर्श शरदुत्फुल्लराजीवरमणीयकाम् ॥

१०.स्वच्छन्दनीलसश्रीकसलिलापूरितोदराम् । हंससारससंघुष्टामगाधामम्बुराशिवत् ॥ 

११.वापीं कनकपर्यन्तामनन्तमणिमौक्तिकाम् । शङ्खशुक्तिशताकीर्णां शरच्चन्द्रांशुशीतलाम् ॥

१२.तां दृष्ट्वा संभ्रमाविष्टो मणिग्रीव : सकिङ्करै : । उपस्पृश्य जलं शुद्धमपनीय श्रमं पुन : ॥

१३.विजहार तदभ्याशे विपिनानि विलोकयन् । तत्र गन्धर्वराजस्य चित्रसेनस्य कन्यका ॥

१४.लीलवतीति विख्याता कामास्त्रकलिका यथा । सखीजनसमायुक्ता मज्जनाय समाययौ ॥

१५.कापि तस्या : पुर : कम्बुकण्ठी कनकपाटला । सख्यादिष्टा समाहर्तुं कुसुमानि वनान्तरे ॥

१६.यदृच्छया पुष्पवने सञ्चरन्ती ततस्तत : । ददर्शाचाम्भोजनयनं मणिग्रीवं घने वने ॥

१७.नवकन्दर्पलावण्यं युवानं धनदात्मजम् । अक्षिलक्ष्यं इमं कृत्वा विद्धाभूत् कुसुमायुधै : ॥

१८.अशक्ता सोढुमस्त्रस्य निपातं पुष्पधन्वन : । तत्समीपमुपावृत्य विनीता वाक्यमब्रवीत् ॥

१९.कन्या वीरसुन्दर दास्यस्मि विज्ञाप्यं श्रूयतां मम । अहं गन्धर्वराजस्य कुम्भनादस्य कन्यका ॥

२०.चित्रलेखेति विख्याता गानविद्याविनोदिनी । लीलावत्या : प्रियसखी त्वां दृष्ट्वा लोकसुन्दरम् ॥ 

२१.पराधीनास्मि कामेन त्वयि नाथे समेयुषि । इयन्तं कालमन्यस्य कस्यापि न परिग्रहा ॥

२२.नाङ्गीकरोषि माम् यत् त्वं प्राणान् त्यक्ष्याम्यसंशयम् ।

   इति ब्रुवाणां तां कन्यां कन्दर्पस्यापि मोहिनीम् ॥

२३.सानुरागमुवाचेदं मणिग्रीव : प्रसादयन् । मणिग्रीव : --अस्तु भद्रमहो सुभ्रु काङ्क्षणीयं प्रियं मम ॥

२४.बाल्ये पितृवशा नारी प्रौढा भर्तृवशे स्मृता । पुत्राधीना हि वार्धक्ये न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति ॥

२५.पितृदत्ता ततो भूय : वल्लभा ते न संशय : । इति श्रुत्वा वचस्तस्य चित्रलेखा मुदान्विता ॥

२६.पुन : प्रीतिकरं चास्य वचनं धनदात्मजम् । युक्तं धर्मज्ञ भवता कथितं तत् तथा भवेत् ॥

२७.यावत् पित्रा गमिष्यामि सुहृदाहं सुहृत्जनै : । तावत् अत्रैव भवता वस्तव्यं धर्मवेदिना ॥

२८.इत्यामन्त्र्य मणिग्रीवं सा ययौ अमरावतीम् । सकुम्भनादो गन्धर्वराजा विज्ञाय काङ्क्षितम् ॥

२९.स्वपुत्र्या : प्रतिनन्द्यात्मवल्लभाभिस्समन्वित : । बन्धुभिश्च महातेजा : सुतामादाय सत्वरम् ॥

३०.आससाद हरावासशिखरीसानुकाननम् । तावत् स्वपुत्राभ्युदयं पारयिष्णु : धनेश्वर : ॥

३१.सानन्दं बन्धुसंपन्न : तदुद्यानमुपागमत् । एवं ते मिलिता : तत्र यक्षगन्धर्वगुह्यका : ॥

३२.चक्रु : महोत्सवं हृष्टा : पुरस्कृत्य पुरोहितम् । उद्वाहोचितनेपथ्यविद्योदिततवपु:श्रिया ॥

३३.मणिग्रीवो हवीम्ष्यग्नौ जुहाव गुरुणेरित : । कुंभनाद : स्वतनयामलङ्कृत्य सकौतुकाम् ॥

३४.दातुमस्मै सदस्यस्मिन्वरान्तिकमुपागमत् । एतत् श्रुत्वा चित्रसेनसुता लीलावती तदा ॥

३५.अभ्यभाषत संप्राप्य मणिग्रीवमिदं वच : । लीलावती --अये सर्वज्ञ सौन्दर्यसुधासिन्धो धनेश्वर ॥

३६.अनया सह मां पाणौ अनुरक्तां गृहाण भो । यदि नाङ्गीकरोषि त्वामनुरक्तां गुणश्रियम् ॥

३७.न हि तारयितुं शक्तास्म्यसूनत्र परानिव । गुणशीलकुलाभिख्या विद्यद्रविणसंपदा ॥

३८.तुल्यं जानीहि मां भद्र मा कृथा: मङ्गलच्छिदम् । इति सञ्जल्पितं तस्या : बहुमान्य पुन:पुन : ॥

३९.भूय : सानुनयं प्राह सुस्मितो धनदात्मज : । भद्रे भद्रमिदं वाक्यं भवत्या यत् उदीरितम् ॥

४०.श्रूयताम् वचनं धर्म्यं बन्धुनामपि संमतम् । गुह्यकस्य च यक्षस्य बलिनो यक्षभूपते : ॥

४१.पुत्र : पुरञ्जयो नाम्ना निधि : सौन्दर्यसंपदाम् । सुहृदस्माकमधिक : प्राणादपि धनादपि ॥

४२.तदर्थे संभृता त्वं हि बन्धुभिश्चानुमोदिता । अतो न युक्तमस्माकं तव भद्रे परिग्रहम् ॥

४३.त्वत्पित्रोरपि संभाव्यं नान्यथा कर्तुमर्हसि । या कन्या पितृगेगस्था तदाज्ञापरिलङ्घिनी ॥

४४.कुलादी कथ्यते सद्भि : नापवादोऽस्तु ते ध्रुवम् । सुहृद्भार्यापहारीति मां न शंसन्तु बान्धवा : ॥

४५.इत्थं नैराश्यजननीं वाणीमाकर्ण्य सा वधू : । चिन्ताजालपरिभ्रान्ता भूयो वचनमाददे ॥

४६.भवान् न गृह्णन् मत्पाणिं वोढुमेनां पटुर्नहि । यदि मामपहायात्र चित्रलेखां वहस्यसे ॥

४७.शापोऽत्र भविता नूनं मा कृथा : साहसं भवान् । प्रथमा चित्रलेखेयं द्वितीयाहं प्रिया तव ॥

४८.इति पाठमसञ्जातस्फुलिङ्गाक्षरभीषणां । वाणीमसहमानाभ्यां कर्णाभ्यां कम्पयन् शिर : ॥

४९.मणिग्रीव : पुन : प्राह कोपारुणितविलोचन : । किमिदं साहसं पापे कर्तुमिच्छसि कर्कशे ॥

५०.न करिष्याम्यहं पापे मित्रद्रोहमिदं खलु । भूयो यद्यनयं वाक्यं वक्तुमिच्छसि गर्विते ॥

५१.उत्सारये संसदोऽस्मात् त्वं शुनीमिव चाध्वरे । लीलावती --अनुरक्तां कामुकीं मामनन्यगतमानसाम् ॥

५२.नाङ्गीकरोषि दुर्बुद्धे विड्वराह इवासृजम् । तस्मात् त्वमनया सार्धं कुरूपो भव सत्वरम् ॥

५३.देवभोगविहीन : च तीर्थबाह्य : चिरं भवान् । मणिग्रीव : --बन्धुदूषणि दुर्दान्ते गन्धर्वकुलपांसनि ॥

५४.अचिरात् आश्वघग्रस्ता कुरूपा च भविष्यसि । इत्थमन्योन्य शापेन प्राप्ताघस्मररूपिणौ ॥

५५.निश्रीकौ निष्प्रभौ जातौ सर्वेषामेव पश्यताम् । तत् बान्धवाश्च सख्यश्च शोकाक्रान्ता तदाभवन् ॥

५६.अपश्यन्तौ च शापान्तं भ्रममाणौ विहङ्गवत् । हेरम्ब : कृपयाभ्येत्य सान्त्वयित्वा सुहृत्तया ॥

५७.इदमाह मणिग्रीवं प्लवमानमिवार्णवे । सखे मा शोकमोहाभ्यां भवितव्ये स्वकर्मभि : ॥

५८.निष्कृतिं कथयिष्यामि शापस्यास्य महामते । समं लोक हितार्थाय देवी शैलेन्द्रकन्यका ॥

५९.स्वयं तीर्थस्वरूपेण ताम्रपर्णीति विश्रुता । प्रवाहत्यभिनवा सुधासारा पयस्विनी ॥

६०.यदम्बुकणिकापानात् जन्तु : कैवल्यभाग् भवेत् । तत्राभ्यां सहितो याहि ध्यायन् मां भैरवं शिवम् ॥ 

६१.प्राप्यानुज्ञां भैरवात् त्वं स्नानं कुरु महामते । तावता मुक्तशापस्त्वं भूय : प्रकृतिमेष्यसि ॥

६२.एते तरुण्यौ गन्धर्वकन्ये तत्तीर्थमज्जनात् । शापात् विमुक्ते त्वद्भार्ये भवेतां नात्र संशय : ॥

६३.इत्थमाश्वास्य भगवान् हेरम्बो धनदात्मजम् । स्वशुण्डतलयोद्धृत्य ताभ्यां सह सुहृत्तमम् ॥

६४.पुष्पवत् निदधे ताम्रारोदस्यखिलपावने । उपदिश्य रहस्यं च तस्य सख्युर्गणाधिप : ॥

६५.अन्तर्दधे क्षणादेव भास्वान् इव घनच्छदे । ताभ्यां शापाभिभूताभ्यां वधूभ्यामुपसंश्रित : ॥

६६.यक्षराजसुतो धीमान् शोकमन्ते निगृह्य स : । अनुग्रहात् गणेशस्य ताम्रपर्ण्या : नदीतटे ॥

६७.विधाय वसतिं तत्र निराहारो जितेन्द्रिय : । उपदिष्टेन मार्गेण तताप परमं तप : ॥

६८.शुश्रूषया ते पितरि(?) दम्पती विनयान्वितौ । निन्यतु : समयं यावत् भविष्यति मनोरथ : ॥

६९.इत्थं तपस्यत : तस्य पञ्ज पञ्च दिनान्यगु : ।

७०.अथ हैमवतीमाशां प्रस्थिते तीव्ररोचिषि । प्रत्यहं वर्धमानेन्दुं बिम्बपक्षे प्रवर्धिते ॥ 

७१.सप्तम्यामुत्थिते भानौ उदयाचलमस्तकात् । आविरासीत् नदीपूरात् अंशुमान् इव रोचिषा ॥

७२.मणिग्रीवस्य पुरत : शिवो भैरवमूर्तिमान् । शूलखड्वाङ्गमुसलकपालासिपरश्वथै : ॥

७३.वरदेनाभयेनापि परिष्कृतकराम्बुज : । शशाङ्कशुक्लोल्लासिजटमण्डलमण्डित : ॥

७४.भस्माङ्गरागधवलफणिराजोपवीतिक : । बद्धवेत्रकरोटीभि : अभिजातभुजान्तर : ॥

७५.स्वभासा भासयन् विष्वक् अंशुमान् इव पुष्करात् । आविर्भूतं मह:पुञ्जं पुरस्तात् तपस :फलम् ॥

७६.आलोक्यहर्षसान्तारन्त: समुत्थाय कृताञ्जलि : । किञ्चित् अन्तिकमागम्य प्रणम्य भुवि दण्डवत् ॥

७७.ज्यालतान्तकोदण्ड नम्रसंभ्रमविग्रह : । तुष्टाव परमेशानं वरदं पारिजातवत् ॥

७८.मणिग्रीव : --नम : सर्वजगत्कर्त्रे पित्रे प्रकृतिसाक्षिणे । भैरवाय परानन्दनिधये वेधसे नम : ॥

७९.नियन्त्रे सर्वलोकानां निगमागममूर्तये । भैरवाय परानन्दनिधये वेधसे नम : ॥

८०.रोगशोकभयक्लेशमोहतामिस्रभास्वते । भैरवाय परानन्दनिधये वेधसे नम : ॥

८१.प्रसीद मन्त्रागमतीर्थदेवताक्रतुक्रियाक्षेत्रविशेषरूपिणे ।

  भवाय पापक्षयहेतवे सतां नमो नमो भैरवभद्रमूर्तये ॥

८२.इति स्तुवन् नयनयुगाञ्जलद्रवं जलौघत : पदयुगमस्य सेचयन् ।

   पपात तत्सविधमसौ महीतले भवार्णवात् अव शिव माम् इतीरयन् ॥

८३.इत्थं स्वपादनालीक  षट्पदायितमैलिनम् । मणिग्रीवं समुत्थाप्य दयालु : स्वकराम्बुजै : ॥

८४.प्रसन्नगम्भीरया वाचा चन्द्रचन्द्रिकया यथा।श्री भगवान् --तात प्रीतोऽस्मि तपसा तव सर्वमनोज्ञया ॥

८५.मत्प्रसादात् भविष्यन्तु तव भोगा : सनातना : । त्वयि प्रसादं कुर्वन्तु ब्रह्मविष्णुमुखास्सुरा : ॥

८६.सर्वनिर्वाणजनिता ताम्रा मलयनन्दिनी । त्वयि प्रसन्ना जागर्ति त्वन्मनोरथपूरणे ॥

८७.आभ्यां वधूभ्यां सहित : स्नानं कृत्वा महाम्भसि । सूत : --अनुशिष्ट : भैरवेण देवेनेत्थं दयालुना ॥

८८.सवधूक : तं प्रणम्य सस्नौ मन्त्रमुदीरयन् । देवि दीनजनापायदलनैककुठारिके ॥

८९.पाटीरशैलतनये पापहारिणि पाहि माम् । इति स्तुत्वा तीर्थराज्ञीं ध्यायन् हृदि गणेश्वरम् ॥

९०.चक्रे स्नानं महाराज पुण्ये परमपावने । तावदाविरभूदग्रे हेरम्ब : करुणानिधि : ॥

९१.ब्रह्मविष्णुमहेशानपुरन्दरपुरस्सरा : । आजग्मु : तत्र गीर्वाणा : कुबेरवरुणाग्नय : ॥

९२.विकिरन्त : च पुष्पाणि प्रशंसन्तो महानदीम् । समायातेषु सर्वेषु सिद्धगन्धर्वयोगिषु ॥

९३.उन्ममज्ज तदा तोये ताभ्यां सह कुबेरभू : । महामरकतश्यामकामराजसमद्युति : ॥

९४.मा विचारोऽस्तु चात्मानमाश्वास्य मनीषया । त्वय्यनुग्रहमादातुमागतान् पश्य भूरिश : ॥

९५.ब्रह्मविष्णुमुखान् एतान् नमस्कुरु सुरोत्तमान् । प्रीत्यर्थमत्र देवानां बन्धूनां च विशेषत : ॥

९६.पाणिं गृहाण वै वध्वो : गन्धर्वाधीशकन्ययो : । तव कल्याणयोगेन क्षेत्रमेतत् जगत्त्रये ॥

९७.कल्याणभवनं नाम्ना लोके विख्यातिमृच्छतु । सान्निध्यात् भैरवं तीर्थं भैरवस्य महात्मन : ॥

९८.अत्र मज्जन्ति ये तीर्थे तव पापप्रणाशने । तेषां कामान् प्रदास्यामि तस्मात् कामपुरं भवेत् ॥

९९.इति संप्रीणयन् वाचा मणिग्रीवं गणेश्वर : । गुरुं पुरोहितं कृत्वा तस्मिन् एव नदीतटे ॥

१००.पाणिं संग्राहयामास विधिना शङ्करात्मज : । ताभ्यां सहैव पत्नीभ्यां शुशुभे धनदात्मज : ॥

१०१.स्वाहास्वधाभ्यां सहितो हव्यवाह इवोज्ज्वल : । संप्राप्तोचितदारस्य पुत्रस्याभ्युदयं महत् ॥

१०२.दृष्ट्वा तुतोष नितरां राजराज : स्वबन्धुभि : । तौ च गन्धर्वराजानौ दुहित्रो : परमोत्सवम् ॥

१०३.ननन्दतु : श्रियं भूम्या पश्यन्तौ मधुमाधवौ । इत्थं महोत्सवं दृष्ट्वा सर्वे देवा : सहेश्वरा : ॥

१०४.स्वावासाय पुनर्जग्मु : कथयन्त : शुभा : कथा : । पुन:पुन: तीर्थराज्ञीं नमस्कृत्य कृताञ्जलि : ॥ १०५.पित्रानुमोदित : प्रायात् अलकां धनदात्मज : । तदारभ्य गणेशस्तु कालभैरवसंयुत : ॥

१०६.अद्यापि निजसान्निध्यं कुरुते पुण्यदो नृणाम् । अधिभू : सर्वतीर्थानां भैरव : शम्भुशासनात् ॥

१०७.सन्निधत्ते यतो नित्यं तस्मात् सर्वोत्तमं विदु : । येऽत्र मज्जन्न्ति नियता : मन्त्रेणानेन मानवा : ॥

१०८.तेषामक्षय्यमैश्वर्यं भवत्यायु : शिवे रति : ।

   य इदमनुश्रुणोति श्रावयेच्चानुवेलं नियमितविषयेहावृत्तिराख्यानमग्र्यम् ।

   अभिमतपुरुषार्थान् आप्नुयात् आदिशम्भो : पदमविकलमन्ते यत्र भोगा : ह्यवन्ध्या : ॥

                          इति पञ्चत्रिंशोऽध्याय :    Pro. Total = 2889 + 108 = 2997.

                             षट्त्रिंशोऽध्याय :

                           सोमतीर्थमाहात्म्यम्

१.राजा --अहो मणिग्रीवकथा विचित्रा विस्मयावहा । कथिता भवता ब्रह्मन् कल्मषान्तकरी नृणाम् ॥

२.अनया परितुष्टोऽहं कथया सुधया यथा । उभयो : तीरयो : तीर्थमाहात्म्यारामवीथिषु ॥

३.उपाख्यानमहाकल्पशाखिनो यान्ति बन्धुरा : । सुगन्धिन : सुमनसां तीर्थै : मधुमुचां कुलै : ॥

४.फलन्ति परिपक्वानि सदा पुण्यफलानि हि । धुन्वन्ति कलिसन्तापं छायाभिरिव सेवताम् ॥

५.फलैरिव क्षुधां घ्नन्ति किमेभ्य : कल्पकोऽपर : । लब्ध : शङ्खनिधिर्मे त्वं गुरुरूपेण चाक्षय : ॥

६.इत : परं मे श्रोतव्यं सोमतीर्थस्यवैभवम् । तत्तीर्थस्य कथाजातं सोमाख्यत्वं महामुने ॥

७.तथैव व्यासतीर्थस्य कथां विस्तार्य शंस मे । इति राज्ञो वच : श्रुत्वा शङ्खयोगी महातपा : ॥

८.स्मयमान : तमाभाष्य कथां वक्तुं प्रचक्रमे । शङ्ख : --महाराज महानाद्या: कीर्तिमौक्तिकलालिताम् ॥

९.कथां कथयत :कर्णविषयीकुरु मे विभो । पुरा दक्षस्य शापेन क्षुभितो राजयक्ष्मणा ॥

१०.शीतांशु : शरणं प्राप भ्ररद्वाजमहामुनिम् । असह्यात् यक्ष्मण : पाहि दक्षशापसमुद्भवात् ॥

११.शरणं त्वां प्रपन्नोऽस्मि दैवतं हि भवान् मम । इत्थमभ्यर्थित : तेन भरद्वाज : सुधांशुना ॥

१२.सविमर्शं समालोच्य शास्त्रं दृष्ट्वा पुन:पुन : । इदमाह औषधीशानं भरद्वाज : प्रसन्नधी : ॥

१३.द्विजराज नमस्तुभ्यं चिन्ताशोकानुतापिने । वदाम्युपायमारोग्यहेतवे तव सांप्रतम् ॥

१४.विद्या काचन कल्याणी सर्वपापविमोचनी । सेविता यदि जन्तूनां नित्यानन्दप्रदायिनी ॥

१५.प्रसूते सेवतां नित्यं कल्पवल्लीव काङ्क्षितम् । इत्थमाश्वास्य सोमाय विद्यां प्रादान्महामुनि : ॥

१६.प्राप्तमन्त्र : प्रसन्नात्मा गुरुं नत्वा परीत्य च । तमामन्त्र्य यथान्यायं पर्यन्ते हिमभूभृत : ॥

१७.कृत्वाश्रमपदं चक्रे तपो घोरतरं शशी । आत्मन्यहन्तामादाय तस्यामादाय मानसम् ॥

१८.निरुध्येन्द्रियसञ्चारमन्त: पश्यन् अतीन्द्रिय : । निराहारो विनिद्रश्च निवातगृहदीपवत् ॥

१९.निश्चलाङ्गो महातेजा : नासाग्रन्यस्तलोचन : । ध्यायन् गुरुपदं मूर्ध्नि मन्त्रमन्तर्मुखे रह : ॥

२०.दैवतं हृदि संस्थाप्य स्थिरधीरभ्यवर्तयत् । एवं तपस्यत : तस्य प्रत्ययात् वत्सरत्रयम् ॥

२१.तत् पुरस्तात् महादेवी गङ्गा परमपावनी । सदाशिवसमादिष्टा प्रादुरासीत् जगत्प्रसू : ॥

२२.प्रीणयन्ती स्मितरुचा द्विगुणीकृत्य तत्प्रभाम् । बभाषे तपसा क्षीणं रोगेणापि विकर्शितम् ॥

२३.गङ्गा --द्विजराज महाभाग त्वया जीवन्ति देवता : । त्वदंशुसंश्रयात् भूमौ भवन्त्योषधयो ननु ॥

२४.घर्मांशुपरिभूतानां भूतानां त्वं परायणम् । त्वत्दत्तामृतसंतृप्ता : सर्वे देवा : निरामया : ॥

२५.तथापि क्लेशयत्येष राजयक्ष्मा वपुस्तव । तस्मादलङ्घनीयो हि विधिर्देवकुलैरपि ॥

२६.भवितव्ये न शोचन्ति पण्डिता : हि भवादृशा : । श्रूयतामस्य देवस्य महादेवस्य शासनम् ॥

२७.महामलयसंभूता यत्र पुण्या सरिद्वरा । गन्तव्यं भवता तत्र शापात् मुक्तिमभीप्सता ॥

२८.आगमिष्यत्यदीर्घेण कालेन वृषभध्वज : । वयमप्यागमिष्याम : तव प्रीतिविधित्सया ॥

२९.शिलादस्योपदेशेन स्नानं कुरु महामते । ताम्राया : तीर्थमाहात्म्यात् लब्धारोग्यो भविष्यसि ॥

३०.एतावत् उक्त्वा तस्यां तु विरतायां सुधानिधि : । तामामन्त्र्य नमस्कृत्य संप्राप मलयात्मजाम् ॥

३१.सप्तविंशतिसङ्ख्यातै : अवरोधै : अलङ्कृतम् । नद्यास्तु दक्षिणे तीरे शिलादस्याश्रमं महत् ॥

३२.दृष्ट्वा चैत्ररथप्रख्यं नानाद्रुमलतायुतम् । अवरुह्याम्बरात् इन्दु : आश्रमं प्रविवेश ह ॥

३३.तं दृष्ट्वा तेजसां राशिं शिलादो मुनिपुङ्गव : । स्वागतेनासनेनापि पूजयित्वापि सादरम् ॥

३४.बहुमान्य गिरा राजन् व्याजहार महामुनि: । शिलाद: --भगवन् ओषधीशान प्रीतोऽस्मि तव दर्शनात् ॥

३५.परिक्षीणमिदं कान्तं वपुस्ते केन हेतुना । परिश्रान्त इवाभासि चिन्तया परितप्यसे ॥

३६.सर्वं कथय मे तथ्यं श्रोतुं कौतूहलं हि न : । इति पृष्टो मुनीन्द्रेण तमाहेदं निशाकर : ॥

३७.चन्द्र : --श्रुणु ब्रह्मन् प्रवक्ष्यामि शापात् दक्षस्य दु:खित ; ।

           तद्दोषशान्तिमन्विच्छन् त्वामिदानीमुपस्थित : ॥

३८.कुर्वतानुग्रहं भूरि देवदेवेन शूलिना । अनुशिष्टोऽस्मि गीर्वाणतटिन्या प्रतिबोधित : ॥

३९.त्वदन्तिकमहं प्राप्तो देवदेवस्य शासनात् । संश्रय : तव विप्रेन्द्र ताम्रपर्ण्यां च मज्जनम् ॥

४०.द्वयमेतत् हि कथितं प्रायश्चित्तं मम द्विज । तस्मात् त्वां शरणं प्राप्तं त्राहि मां शापकिल्बिषात् ॥ 

४१.शिलाद: --द्विजराज महाभाग शिवाज्ञामनुवर्तिनाम् । न पश्याम्यशुभं क्वापि यथा मृत्यु: सुदर्शिनाम् ॥

४२.मातृशापात् अपुत्रापि मद्भार्या शम्बरावती । ताम्रतीर्थस्नानयोगादसूत सुतमूर्जितम् ॥

४३.स पुत्रो नन्दिकेशो मे स्नात्वात्र शिवसेवया । मृत्युं जित्वा पदं लेभे ब्रह्माद्यैरपि दुर्लभम् ॥

४४.अष्टौ नागा : पुराभ्येत्य स्नात्वात्र तटिनीजले । संप्रापु : तीर्थमाहात्म्यात् मित्रभावं गरुत्मत : ॥

४५.अथ तीर्थवरे पुण्ये त्वं दारै : सहितो व्रती । अत्र मङ्क्त्वा महेशस्य प्रसादात् इन्दुमौलिन : ॥

४६.मनोरथमनुप्राप्य श्रियं प्राप्नुहि पुष्कलाम् । श्वो भविन्यहनि श्रीमान् अहिमांशु : प्रतापवान् ॥

४७.दक्षिणाशां परित्यज्य स्वतीर्थं विनिवर्तयन् । सप्तसप्तिरुदग्यान : सप्तम्यामरुणान्वित : ॥

४८.सा तिथि : सर्वपापघ्नी तीर्थरूपा प्रशस्यते । सहास्माभिर्महानद्यां स्नानं कुरु महामते ॥

४९.इति तत् वचनात् इन्दु : पुरोधाय भूसुरम् । सप्तविंशति सङ्ख्यातै : दारैरुद्दामकीर्तिमान् ॥

५०.सप्तम्यामुदिते सूर्ये आसाद्य मलयात्मजाम् । त्रैलोक्यकलुषध्वान्तविध्वंसनविनोदिनि ॥

५१.पापं नाशय मे शीघ्रं त्वयि स्नास्म्यहं शुचौ । इति मन्त्रं समुच्चार्य मङ्क्त्वा तत्तीर्थवारिणि ॥

५२.निर्मुक्तशापमालिन्य : सो ममज्ज पुन : शशी । तावदाविरभूदग्रे महोक्षेन्द्रं समास्थित : ॥

५३.नीलकण्ठ : समाश्लिष्टवल्लभातनुतल्लज : । अशेषसिद्धसंघातस्तूयमानपदाम्बुज : ॥  

५४.ब्रह्मनारायणमुखै : गीर्वाणैरभिसंवृत : । परितो विकिरन्तीभि : अमरीभि : कुसुमोत्करम् ॥

५५.संस्तुवत्वत्सकलाम्नायं सन्नमत्भुवनत्रयम् । सानन्दस्मेरसौभाग्यं समालोक्य शिवं विधु : ॥

५६.स्तुत्वा स्तुतिभिरानन्दनिर्भर : तत्पदाम्बुजे । पपात पाहि मां भक्तमित्युच्चैरुद्गिरन् गिरम् ॥

५७.तत: शम्भु: प्रसन्नात्मा समाश्लिष्य स्वपाणिभि : । सान्त्वयित्वा निशानाथं व्याजहार सदाशिव : ॥

५८.अहो विधो विनाशाय साध्वनुष्ठितमंहसाम् । तव तेजो बलं बुद्धि : यशो वैशिष्यमेव च ॥

५९.तव सन्तु निराबाधज्ञानविज्ञानभूतय : । त्वं वरिष्ठ : समस्तानां देवानामपि भास्वताम् ॥

६०.त्वमोषधीनामीशान : त्वं सोम : सोमपायिनाम् । हव्यकव्योदयस्थानं पितॄणां त्वं दिवौकसाम् ॥

६१.त्वद्ध्यानमात्रात् नश्यन्ति विषरोगविपत्तय : । पितॄणामपि देवानां जीवनाय विशांपते ॥

६२.श्रुणु वक्ष्यामि कालस्य मर्यादारभ्यते पुन : । पूर्वापरौ तु भूयास्तां पक्षौ त्वत्बिम्बलक्षणम् ॥

६३.पूर्वेण तु वर्धन्तां कलास्तव दिने दिने । अपरेण तु पिबन्त्यन्ये देवाश्च पितर : क्रमात् ॥

६४.गङाद्या : सरित : पुण्या : देवाश्चेन्द्रपुरोगमा : । त्वत्तीर्थेऽस्मिन् प्रकुर्वन्तु सन्निध्यं बद्धसौहृदा : ॥

६५.ये चात्र पुण्ये मज्जन्ति  तीर्थे सौम्ये तु जन्तव : । तेषामभीष्टदानाय नित्यमत्र वसाम्यहम् ॥

६६.इत्युक्त्वान्तर्दधे शम्भु : सार्धं विष्णुमुखैस्सुरै : । अन्तर्हिते चन्द्रचूडे देवदेवगणान्विते ॥

६७.सोम : सोमेश्वरं लिङ्गं हस्ताभ्यां परिणामगम् । शिलादस्योपदेशेन पूजयित्वा च सादरम् ।

६८.प्राप्य प्रसादं देवस्य गुरुमामन्त्र्य सादरम् । ताम्रां नदीमभिष्टूय भक्त्या मातरमम्बिकाम् ॥

६९.सह दारै : संप्रतस्थे स्वदाम परमर्धिमत् । शङ्ख : --एवं शापात् संप्रमुक्तसोमो यस्मात् महीपते ॥

७०.तदादि सोमतीर्थाख्यम् प्रशस्तं भुवनत्रये । अस्य तीर्थस्य माहात्म्यं सङ्ग्रहात् कथितं तव ॥

७१.पठनात् श्रवणात् अस्य मर्त्यो रोगै : प्रमुच्यते । अत : परं प्रवक्ष्यामि कथा नादाम्बुजस्य ते ॥

७२.यत्र विष्णुं समाराध्य व्यासो योगविदां वर : । तत् प्रसादात् अवपोच्चै : ब्रह्मज्ञानमकल्मषम् ॥

७३.जन्तूनामेव सर्वेषां यातायातपरिश्रमम् । यावत् तत् तीर्थ संप्राप्ति : तावत् इत्याह धूर्जटि : ॥

                             इति षट्त्रिंशोऽध्याय :     Pro.ToTal = 2997 + 73 = 3070.

                               सप्तत्रिंशोऽध्याय :

                             नादाम्बुजतीर्थमहिमा

१.राजा --भगवन् सर्वधर्मज्ञ महायोगीन्द्र सद्गुरो । नादाम्बुजमिति प्रोक्तं भवता क्षेत्रमुत्तमम् ॥

२.तत्र विष्णुं समाराध्य भगवान् बादरायण : । ब्रह्मज्ञानं कथं प्राप तन्मे कथय विस्तरात् ॥

३.शङ्ख : --प्रवक्ष्यामि कथां पुण्यां पाराशर्यस्य योगिन : । श्रवणात् एव पापघ्नी यथा मलयनन्दिनी ॥

४.पुरेयं कथितं पुण्या कथा सूतेन सूरिणा । पुण्यक्षेत्रे नैमिशे तु महर्षीणां महात्मनाम् ॥

५.पुरा कदाचित् भगवान् व्यास : सत्यवतीसुत : । वेदान् विभज्य सर्वत्र शाखा सूत्रान्तराणि च ॥

६.तेषु प्रवर्तकान् विप्रान् मन्वादीन् पृथक् पृथक् । शौनकादीन् मुनीन् कृत्वा देवतन्त्रप्रवर्तकान् ॥

७.अष्टादशपुराणानां श्रुतिस्मृत्यनुयायिनाम् । वक्तारं मां समादिश्य कृतकृत्यो बभूव ह ॥

८.मनीषां चिन्तयामास कृत्यशेषां महातपा : । आश्रमाचारभेदं च शाखासूत्रान्तराणि च ॥

९.तत्कर्तरश्च विहिता : शिक्षिताश्च यथाविधि । तेषु तेषु प्रवर्तन्ते शास्त्रेषु मुनय : सुरा : ॥

१०.जाता श्रेय:करी नूनं सफलो मे परिश्रम : । एतदेव किलास्माकमवतारप्रयोजनम् ॥

११.इत : परं इहास्माकं किम् कर्तव्यं सुखावहम् । तदत्रैव करिष्यामि मा भूत् कालपरिक्षय : ॥

१२.इति निश्चित्य भगवान् कृष्णद्वैपायनो मुनि : । जगाम सहसा हर्षात् मेरुं काञ्चनपर्वतम् ॥

१३.यमेनं नाकपृष्ठाख्यमारुह्य किल योगिन : । गच्छन्ति ब्रह्मसालोक्यं तपसा दुष्करं परै : ॥

१४.यत्र ब्रह्मपुरं मध्ये समन्तात् शतयोजनम् । यत्र विष्णुपदात् मुक्ता गङ्गा पतति वै किल ॥

१५.यमाहु : परमं स्थानं स्वर्गस्यापि सुखप्रदम् । नानासिद्धगणाकीर्णं देवगन्धर्वसेवितम् ॥

१६.नानाधातुगणै : चित्रै : सालङ्कारमिव स्थितम् । हाराभिरामै : शतश : निझरै : उपशोभितम् ॥

१७.दिव्यपक्षिगणाकीर्णं दिव्यस्त्रीशतसङ्कुलम् । यत्र वै वातरशना : ऋषय : चोर्ध्वमन्थिन : ॥

१८.तप:कुर्वन्ति नियता : लोकानाम् हितकाम्यया । तमाससाद वेगेन पितामहदिदृक्षया ॥

१९.ददर्श तत्र लोकानां पितामहमनामयम् । उपास्यमानं सर्वत्र सनकाद्यैर्महात्मभि : ॥

२०.स ऋचा यजुषा साम्ना अथर्वेणाभ्युपासितम् । मूर्तिमद्भिर्महामन्त्रै : साङ्गै : चोपनिषद्गणै : ॥

२१.सर्गोपकरणैरन्यै : भूतै : व्याहृतिभि : तथा । सेव्यमानं महात्मानं ब्रह्माणं भारतीपतिम् ॥

२२.देवगन्धर्वसिद्धैश्च नारदाद्यैर्महर्षिभि : । ददर्श परमासीनं सत्यसिंहासने प्रभुम् ॥

२३.तत : सत्यवतीसूनु : आससाद कनकाचलम् । संप्राप्त : सर्वतोभद्रां सभां साक्षात् स्वायम्भुव : ॥

२४.तत्र सभ्या : समासीना : ऋषय : चोर्ध्वमन्थिन : । सेवन्तो परितो देवं धातारं जगतां प्रभुम् ॥

२५.सनकश्च सनन्दश्च कौषीतककहोलकौ । सनत्कुमार : पर्णाद : शैब्य : शाकल्य एव च ॥

२६.यज्ञकेतुर्हविर्धान : काणाद : कण्व एव च । जमदग्नि : शङ्कुकर्ण : पिप्पालदश्च रोमश : ॥

२७.चमसो माण्दुकर्णिश्च हरश्च करभाजिन : । मेधातिथि : सुमन्थुश्च हिरण्यस्रुव एव च ॥

२८.शत्रुजित् पुरुजित् पैलो वामदेवोऽत्रिरेव च । गार्ग्यायण : सुयज्ञश्च वसिष्ठो गौतमस्तथा ॥

२९.एवमन्ये च मुनय : कुत्सगृत्समदादय : । उपासन्ते जगत्योनिं समन्तात् कमलासनम् ॥

३०.एवं दृष्ट्वा सभां दूरात् सन्नतस्तु कृताञ्जलि : । पूज्यमानस्तु मुनिभि : ववन्दे कमलासनम् ॥
३१.सभां प्रविशति व्यासे सानन्दे मुनिपुङ्गवे । सभा परमसंहृष्टा सोच्चैर्नादा बभौ क्षणात् ॥

३२.अभिवाद्य स्वकं नाम ब्रुवन् धातारमग्रत : । भारती च ततो देवीं प्रणयात् अभ्यवादयत् ॥

३३.आगतं तं मुनिं दृष्ट्वा हर्षरोमाञ्चमञ्जुलै : । अङ्गैरलघुवैभ्राजै : सुमेरुरिव भूर्जकै : ॥

३४.सस्नेहैरमृतालोकैरामृष्टैश्चन्द्रशीतलै : । प्रीणयित्वा मुनिश्रेष्ठं व्याजहार पितामह : ॥

३५.स्वागतं ते मुनिश्रेष्ठ सुखमास्वेदमासनम् । इदमर्घ्यमिदं पाद्यमिदमाचमनीयकम् ॥

३६.गां च गृह्णीष्व भद्रं ते प्रीतोऽस्मि तव दर्शनात् । भवदानुष्ठितं सर्वं ज्ञातं मे मुनिपुङ्गव ॥

३७.मत्प्रसादात् इदं लब्धं वेदजालं त्वयानघ । यथावत् विहितं सर्वं कर्मकाण्डं द्विजातिषु ॥

३८.अष्टादशपुराणानि सेतिहासानि कृत्स्नश : । समायातानि कॢप्तानि त्वया सत्यवतीसुत ॥

३९.व्यास : --धर्मशास्त्राणि विज्ञानं त्वत्कृपापरमाणव : । ज्ञानं विज्ञानसंपन्नं त्वच्छक्त्या सचराचरम् ॥

४०.यथा तथा विनिर्मुक्तो लोको मूकायते ध्रुवम् । तस्मात् प्रसादात् भवत : कृतमेतत् मया प्रभो ॥

४१.यदादावुपतिष्ठन्ते तथा सर्वं यथाविधि । जन्मलब्धं मया ब्रह्मन् सत्कुले लोकविश्रुते ॥

४२.अभ्यस्ता : श्रुतय : चैव तदर्था : चावधारिता : । आश्रमे प्रथमे सम्यक् स्थीयते च मया विभो ॥

४३.सर्वं च मम विज्ञातं विना कैवल्यसाधनम् । वेदैश्च निखिलै : शास्त्रै : कर्मजालं प्रतीयते ॥

४४.कर्मणा नैव पश्यामि श्रेयोऽद्य निरुपद्रवम् । कर्माणि कुर्वतां नॄणां स्वर्गाद्या : फलभूतय : ॥

४५.ते च क्षीणे पुण्यफले पतन्ति च पुन:पुन : । कारणान्येव कर्माणि नॄणां मरणजन्मनो : ॥

४६.कर्मणा नरकं स्वर्गम् अनुरूपं समश्नुते । स्वर्गात् च नरकात् मुक्त : पुनर्योनिमुपैष्यति ॥

४७.तस्मात् वेदितुमिच्छामि कर्मनिर्मलकारणम् । केन वा कर्मनिर्मुक्त : परमानन्दमृच्छति ॥

४८.तादृशं विमलं ज्ञानं ब्रह्मानन्दैकसाधनम् । भगवन् मे सकरुणमुदेष्टुं त्वमर्हसि ॥

४९.छिन्धि मे संशयं ब्रह्मन् दु:खशोकमयप्रदम् । कृपया पाहि मां मग्नं दुरन्ते दु:खसागरे ॥

५०.बालं कृच्छ्रगतं मोहात् पिता पाति यथा सुतम् । तथा सीदन्तमशुचौ मामाशु परिपालय ॥

५१.कर्मजालपरिक्षिप्तान् क्लिश्यमानान् मुहुर्मुहु : । दृष्ट्वा भीतोऽस्मि भगवन् दावाग्निमिव कुञ्जर : ॥

५२.लोकस्य दुर्गतिं दृष्ट्वा यातायातं प्रकुर्वत : । सीदामि घर्मसन्तप्तो मत्स्या इव जलाशये ॥

५३.आश्वास्य मनस्तप्तं चिन्ताजले चिदग्निना । वाचाभयतया ब्रह्मन् पर्जन्य इव वृष्टिभि : ॥

५४.प्राञ्जलि : प्रणतकन्धरो मुदा मञ्जुलध्वनिमनोज्ञवर्णया ।

   श्रावयन् हरिकथां सुधां गिरा व्याजहार स मुनिं पितामह : ॥

५५.ब्रह्मा --श्रुणु नान्यमना ब्रह्मन् वक्ष्यमाणं मयाधुना । त्वया संप्रार्थ्यमानस्य फलस्योदयकारणम् ॥

५६.बोद्धारो बहवस्सन्ति सर्वविद्यासु सर्वत : । नैव तत्वप्रबोद्धारं विना पश्यामि शार्ङ्गिणम् ॥

५७.ज्ञानत : प्रथमं साक्षात् हरिरेव न संशय : । तदन्ते मोक्षदश्चैव रसानामिव कामधुक् ॥

५८.यद्रूपं तारकं विष्णो : बिन्दुना कृतलक्षणम् । एक एवेश्वरो विष्णु : कैवल्याद्यखिलार्थत : ॥

५९.यस्तितीर्षुर्भवाम्भोधिं यो जिज्ञासु : सुखावहम् । संसेवते हरिं भक्त्या मनसा कर्मणा बुध : ॥

६०.तस्मात् त्वमपि विप्रेन्द्र तमेव शरणं व्रज । स एव भगवान् विष्णु : कुर्यादेव तवेप्सितम् ॥

६१.तमेव मधुहन्तारमाराधय समाधिना । तोषितो विधिना संयक् कैवल्यमपि यच्छति ॥

६२.व्यास : -भगवन् स कथं देव : पूजनीयो मया हरि : । केन वाश्रमधर्मेण केन मन्त्रेण वा पुन : ॥

६३.कुत्र वास्ते हरिर्नित्यं कुतस्सिद्धिर्भविष्यति । तदत्र श्रोतुमिच्छामि वद मे करुणानिधे ॥

६४.ब्रह्मा --साधु पृष्टं मुनिश्रेष्ठ भवता धर्मचेतसा । अहो सुदुर्लभा लोके भक्तिर्भगवतीदृशी ॥

६५.स्नेकजन्मसंसिद्धै : सञ्चितै : तपसां फलै : । भवत्येतादृशी भक्तिर्नेतरेषां कदाचन ॥

६६.भक्त्या परमया युक्त : स लोकान् जयति ध्रुवम् । तस्मात् अलभ्य : सर्वत्र भक्तियोगो नृणां मुने ॥

६७.त्वया बुद्धिर्मुनिश्रेष्ठा सकला हरिसात्कृता । हरिसात्कृतचित्तानां न गोप्यं गुरुभिर्भवेत् ॥

६८.अपि गुह्यं च वक्ष्यामि शास्त्रसारं मुने तव । यो विनीतस्य शिष्यस्य भक्तस्य प्रणतस्य च ॥

६९.स वञ्चयति पापीयान् स गुरुर्नारकी भवेत् । विशिष्य हरिभक्तानां न कुर्यात् वञ्जनं बुध : ॥

७०.व्याप्य विश्वमिदं कृत्स्नं एधमानस्य वै विभो । स्थानैकदेशं नैवास्ति तैलस्येव तिलो यथा ॥

७१.तथापि तस्य कथ्यन्ते स्थानान् यद्युत्तमानि च । श्रुतिभि : परिगीतानि तानि वक्ष्यामि ते श्रुणु ॥

७२.मेरुपृष्ठं च मैनाकं क्षीरोदं वृषभाचलम् । केतुमालं हरिद्वारं द्वारका मथुरा तथा ॥

७३.अविमुक्तं जगन्नाथं श्रीरङ्गं शेषपर्वतम् । कुम्भघोणं सेतुगर्भं स्यानन्दूरं हरिव्रजम् ॥

७४.नादपद्मं भोगपुरं नरनारायणालयम् । लक्ष्मीपुरं च वाराहं इन्द्रगोलं बृहद्वनम् ॥

७५.हविर्धानं नैमिशं च ब्रह्मनाभं च शङ्खणम् । वज्रमोक्षं गजारण्यं नागचूडं च वामनम् ॥

७६.सह्यामलकमच्छोदं साकेतं प्रणवाश्रयम् । भागण्डं रैवतं शैब्यं वज्रकोशं खगालयम् ॥

७७.एतानि पुण्यक्षेत्राणि विष्णोरायतनानि च । चत्वारिंशत् मया ब्रह्मन् प्रोक्तं यद्युत्तामान्यलम् ॥

७८.एतेषु वसतां नॄणां सिद्धो मोक्षो न संशय : । अचिरात् लभ्यते तेषां हरिसान्निध्यमञ्जसा ॥

७९.एतानि पुण्यक्षेत्राणि विभक्तानि त्रिधा मुने । तेषां भेदं प्रवक्ष्यामि श्रुण्वन्येन चेतसा ॥

८०.कानिचित् वेदगीतानि भोगक्षेत्राणि भूतले । तथा कानिचित् अन्यानि कर्मस्थानानि केवलम् ॥

८१.अपराण्यभिरामाणि ज्ञानभागानि सूरिभि : । एषां प्रवक्ष्ये पुण्यानां गुणान् भेदान् च कृत्स्नश : ॥

८२.हरिव्रजं मेरुशृङ्गं मैनाकं क्षीरसागरम् । केतुमालं नागचूडं इन्द्रगोलं बृहद्वनम् ॥

८३.शैब्यं प्रणवकेतं च भोगस्थानानि वै दश । अन्यत्र भारतात् वर्षात् एतानि किल वै मुने ॥

८४.तथा हि भारते वर्षे कृत्वा कर्माणि भूरिश : । तेषां फलानि भुञ्जन्ते मुनयोऽन्यत्र निर्मला : ॥

८५.अत एव किलैतेषां भोगभूमित्वमिष्यते । कृतानां कर्मणामेषु फलं कर्म समीरितम् ॥

८६.दशसूत्तमदेशेषु पुण्येषु पुरुषोत्तम : । निर्गुणेन स्वरूपेण सान्निध्यं कुरुते सदा ॥

८७.अत एव न कुर्वन्ति कर्माण्येतानि सूरय : । विन्दन्त : सुखसंसिद्धिं पश्यन्त : परमं पदम् ॥

८८.द्वारका मथुरा चैव हरिद्वारं वृषाचलम् । स्यानन्दूरं शेषचैलं कुम्भघोणम् च रैवतम् ॥

८९.शङ्खणं भोगनगरं नैमिशं चक्रमोक्षणम् । गजारण्यं च साकेतं वज्रकोशं खगालयम् ।

९०.भागण्डं अच्छतीर्थं च हविर्धानम् च वामनम् । विंशत्येतानि पुण्यानि कर्मस्थानानि वै मुने ॥

९१.एतेषु किल कर्माणि कुर्वतां विधिपूर्वकम् । सफला किल जायन्ते सिद्धयोऽष्टौ न संशय : ॥

९२.एतेषु पुण्यक्षेत्रेषु भगवान् हरिरीश्वर : । राजसेन गुणेनैव सान्निध्यं कुरुते स्वयम् ॥

९३.तेषु कर्मविशेषेण सुप्रीतो मधुसूदन : । पालयिष्यति वै भक्तान् भवभीतान् इवामृतम् ॥

९४.अविमुक्तं जगन्नाथं श्रीरङ्गं कमलापुरम् । नरनारायणक्षेत्रं वाराहं सेतुबन्धनम् ॥

९५.ब्रह्मनाभं चामलकं नादपङ्केरुहं तथा । दशैतानि मुनिश्रेष्ठ ज्ञानक्षेत्राणि भूतले ॥

९६.एषु सत्वगुणेनैव हरिरास्ते निरन्तरम् । तस्मात् तदनुरूपेण तत्वज्ञानेन विद्यया ॥

९७.समाधियुक्ता : सेवन्ते सर्वेन्द्रियजिगीषव : । निर्मुक्तमत्सरा : शान्ता : मुनयो मुक्तसंशया : ॥

९८.ज्ञानप्रदानि चैतानि मुक्तिसाधनवन्ति च । विमृश्य सेवितव्यानि गुणाधिक्यानि सूरिभि : ॥

९९.पापीयान् वा वसीयान् वा यो मृतो यत्र मुक्तिभाक् । अविमुक्तं तत् क्षेत्रं मृतं मुक्तिर्न मुञ्चति ॥

१००.सुकृतं दुष्कृतं चैव वृद्धिंमत्र न मुञ्चति । यत्र शंसन्ति निर्बन्धं कुलस्तम्भे सुदुस्सहम् ॥ 

१०१.यत्र जीवति वै जन्तौ ज्ञानं नोपदिशेत् चेत् शिव : । अत एवात्र वत्स्यामि यत्र नास्ति परिश्रम : ॥

१०२.ब्रह्मयोनौ समुत्पन्ना : शतवारं धृतव्रता : । ते लभन्ते जगन्नाथं नान्यथा लभते सुखम् ॥

१०३.अतो न सद्य : सुखदं क्षेत्रं वै पुरुषोत्तमम् । श्रीरङ्गं च तथा क्षेत्रमपि मोक्षदमुत्तमम् ॥

१०४.प्राप्य रक्ष :पतिरभूत् विदधात्ममनोरथ : । तस्मात् अत्रान्तरायन्तु श्रेयसामस्ति निश्चयम् ॥

१०५.यत्र स्थिता : मर्त्यगणा : कामरागवशानुगा : । प्रच्यवन्ते स्वाश्रमाचारात् भयमेतत् रमापुरे ॥

१०६.अत्र धर्माण्याचरतां वसुशापात् सुदारुणात् । ध्रुवोऽन्तराय : तद्भीत्या श्रीपुरं मे न रोचते ॥

१०७.नरनारायणक्षेत्रे मुनिरासीत् जनार्दन : । स्वयं जप : प्रकुरुते जिघृक्षु : फलमुत्तमम्॥

१०८.तत्वोपदेशा : सर्वेषां कर्तुमस्य जगत्पते : । अभावात् अवकाशस्य मनो मे न प्रहर्षति ॥

१०९.वराहे च मुनिश्रेष्ठ : भूमिमुद्वहतामुना । संभ्रामो नाम गन्धर्वो रक्षार्थे विनियोजित : ॥

११०.तत्रत्यानां तु जन्तूनां वासविघ्नकरो यत : । अत : तत्रापि विघ्नानां समाहारं प्रतीयत : ॥

१११.यत्राप्सु मज्जतामब्धेर्महापातककोटय : । नश्यन्ति सहसा नूनं हिमानीवार्कदर्शनात् ॥

११२.मासात् ऊर्ध्वं धनुष्कोट्यां ये वसन्त्यपि वञ्चिता : । तेषां सुकृतजालानै भैरवो भक्षयेत् ध्रुवम् ॥

११३.अत एव चिरं वस्तुमवकाशविपर्ययात् । परिभ्रमति वै चित्तं फललुब्ध इवार्भक : ॥

११४.यत्र क्रीडति कल्याण्या रमया सह केशव : । तत्र मुक्तिर्नृणां नूनं ब्रह्मनाभे श्रुतीरितम् ॥

११५.तथापि स्वर्गभोगानां भोक्तव्यान्यत्र सूरिभि : । अत एव विचारोऽस्ति कर्मबन्धनशङ्कया ॥

११६.तथैव सह्यामलकं विष्णोरायतनं महत् । सेवतां नियता मुक्तिरन्ते श्रुतिसमीरिता ॥

११७.नैवात्र वसतां ज्ञानं हरिर्नोपति चेत् इति । परिभ्रमति चित्तं मे दृष्ट्वौषदिमिवार्भक : ॥  

११८.अत एव परं मन्ये श्रेयसामुत्तमोत्तमम् । नादपद्ममिदं क्षेत्रं नादब्रह्मैकदर्शनम् ॥

११९.यत्र स्थितानां जन्तूनां भजतां प्रीति पूर्वकम् । ज्ञानोपदेशं कुरुते स्तन्यं मातेव वत्सला ॥

१२०.तस्मात् त्वमपि विप्रेन्द्र तत् क्षेत्रं याहि मा चिरम् । तुरीयाश्रमधर्मेण वर्तमानो दिवानिशम् ॥

१२१.जपन् अष्टाक्षरं मन्त्रं ज्ञानं प्राप्स्यसि केशवात् । न लभ्यते ज्ञानविद्या तपसा केशवं विना ॥

१२२.व्यास : --एतदुक्तं भगवता भवता करुणात्मना । पीयूषमिव मे पीतं श्रोत्राभ्यां वचनामृतम् ॥

१२३.श्रुत्वैनामद्भुतां वाणीं कल्याणीं सर्वदेहिनाम् । हृष्यामि परमानन्दसुधाकल्लोलसागरे ॥

१२४.हृदयात् दूरतो नष्टा चित्तसन्तापसन्तति : । संप्राप्तमद्य कल्याणं सफला मे तप:क्रिया ॥

१२५.न तृप्तिमुपगच्छामि पिबन्नपि कथासुधाम् । प्राप्य हृष्यामि ते पादम् रसायनमिवातुर : ॥

१२६.भूयोऽपि श्रोतुमिच्छामि कथामेनां पुरातनीम् । कुत्र वा वर्तते क्षेत्रं तदेतत् ज्ञानसाधनम् ॥

१२७.नादपद्ममिति ख्यातं विष्णोरायतनं महत् । अद्य तत् क्षेत्रमाहात्म्यं वक्तुमर्हसि मे विभो ॥

१२८.ब्रह्मा --पाराशर्य महाप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद । श्रुणु वक्ष्याम्यहं पुण्यमितिहासं पुरातनम् ॥

१२९.पुरा विश्वमिदं कृत्स्नं स्रष्टुकामोऽहमद्भुतम् । तपसा तोषयन् देवं विश्वातीतं पुरातनम् ॥

१३०.ततो वर्षसहस्रान्ते ध्वान्ते तपसि दारुणे । तेज:पुञ्जं मया दृष्टं कोटिसूर्यसमप्रभम् ॥    

१३१.तत्तेजो महदाश्चर्यं दुर्निरीक्ष्यमहं तदा । सभयोऽहं मुनिश्रेष्ठ प्रणयात् अस्तुवम् तदा ॥

१३२.तावत्तस्मिन् महद्धाम्नि ब्रह्मण्यभुदयास्पदे । संजज्ञे सहसो नादो मेघनाद इवापर : ॥

१३३.यस्तारक इति ख्यातो मन्त्रो वेदेषु गीयते । तमश्रौषं महामन्त्रं जगतां बीजपूरकम् ॥

१३४.तदग्रे परमं मन्त्रं अवाप्याह महामुने । अपश्यदग्रतो दिव्यं कमलं तत्र तेजसि ॥

१३५.अष्टपत्रं सुवर्णाभं अष्टाक्षरमयं परम् । तस्मादुदञ्चत् वदनं हंसं परमभास्वरम् ॥

१३६.चन्द्रपाण्डरवर्णाभ्यां पक्षाभ्यामुपशोभितम् । साक्षात् तत्वात्मकं भद्रमालोकितमकल्मषम् ॥

१३७.ससत्यरूप : सहसाभिजातैरालोकनैरादिमपास्य चित्तात् ।

    आभाष्य मामाह मुदा स भूमा सृजस्व लोकानिति नादरूपी ॥

१३८.अपास्य मोहं मलिनायमानं विचित्रवाचा विशदीचकार ।

    तत्वात्मकं मह्यमथोपदिश्य व्यक्तं पुनर्मे गिरमुज्जहार ॥

१३९.तां पौरुषीं गां कथयामि सत्यां श्रुत्यन्तबद्धां मुनिभिर्विमृश्याम् ।

   श्रुणुष्व विप्रेन्द्र सुखानुभूत्यै सुदुर्लभां भूमितले नराणाम् ॥

१४०.श्री भगवान् --मय्यावेश्य मनो नित्यं मां यजस्व यथातथम् ।

    मामेव भजतां नित्यं ददामि परमां गतिम् ॥

१४१.इत्युक्त्वा दर्शयामास नादब्रह्मसरोरुहम् । क्षेत्रं स्वकीयं विमलं मह्यं मधुनिषूदन : ॥

१४२.पुनरेवाह मां भक्तं कृपया पुरुषोत्तम : । आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तं प्रकटीकृत्य चात्मनि ॥

१४३.नादब्रह्मस्य मे ब्रह्मन् विश्वरूपस्य भास्वत : । एतदेव परमं स्थानं विद्धि मद्रूपकं परम् ॥

१४४.नित्यमत्रैव वत्स्यामि भक्तानां ज्ञानदोऽस्म्यहम् । अत्र मां ये भजन्यद्धा मत्तो विन्दन्ति तत्फलम् ॥

१४५.तदेतत् परमम् क्षेत्रं बद्रूपं विद्धि वै मुने । अत्र भक्तानहं सर्वान् पालयिष्ये मुहुर्मुहु : ॥

१४६.अन्ते संक्षीयमाणानि भूतानि मम तेजसा । पश्यन्नपि न मुञ्चामि क्षेत्रमेतत् सुखावहम् ॥

१४७.अपि मुञ्चामि कमलामपि मुञ्चामि वै क्षमाम् । नैव मुञ्चाम्यहं भक्तान् क्षेत्रमेतं च शाश्वतम् ॥

१४८.क्षेत्रमेतं न मुञ्चामि मामेतं च न मुञ्चति । प्रीतिर्भक्तेषु मे नूनं क्षेत्रेऽस्मिन् च तथाविधे ॥

१४९.द्विधा कृत्वाहमात्मानं वत्स्यामि जगदीश्वर : । स्थूलरूपमिदं क्षेत्रं मदीयं बोद्धुमर्हसि ॥

१५०.तदन्तर्ज्योतोषां राशिं विमलं काञ्चनप्रभम् । सूक्ष्मरूपमिदं विद्धि मदीयं भारर्तीपते ॥

१५१.कल्पे कल्पे परिद्यूनान् भक्तानिह वसन् अहम् । पालयिष्यामि सत्येन ज्ञानदानेन भूयसा ॥

१५२.तस्मादेवेह मां सर्वा : श्रुतय : सूक्ष्मया गिरा । भक्तप्रियं प्रशंसन्ति पुराणान्यपि पद्मज ॥

१५३.अद्य ते नादरूपेण कमलेन स्वयंभुवा । दृष्टवानसि मां यस्मात् भूयात् तन्नामकं स्थलम् ॥

१५४.मत्प्रसादात् इदं विश्वं विधाय सचराचरम् । मामेवाराधयन् नित्यं शाश्वतीं भूतिमश्नुहि ॥

१५५.इत्थं मामनुशास्यादौ भगवान् लोकपावन : । स्तूयमानो मया भक्त्या तत्रैवान्तरधीयत ॥

१५६.ततोऽहमपि संप्राप्य विद्यां सर्गोपसाधनीम् । तमेव मनसाधाय भगवन्तमधोक्षजम् ॥

१५७.सृष्ट्वा चराचरं विश्वं स्वस्थो वत्स्याम्यहं मुने । नैवास्ति शक्तिर्मे विद्यामुपदेष्टुं तवाधुना ॥

१५८.तस्मात् त्वमपि विप्रेन्द्र तदेव क्षेत्रमुत्तमम् । संप्राप्य देवमाराध्य मुक्तो भवितुमर्हसि ॥

१५९.विन्ध्यात् दक्षिणभगे तु पूर्वे तु मलयाचलात् । ज्योतिषामयनं क्षेत्रं नादाम्भोरुहसंज्ञकम् ॥

१६०.यत्र देवा सगन्धर्वा : सिद्धाश्च परमर्षय : । उपासन्ते समागत्य भगवन्तं जगत्पतिम् ॥

१६१.यत्र वेदाश्च मन्त्राश्च मूर्तिमन्त उपासते । तत्क्षेत्रमध्ये कल्याणी ताम्रपर्णी सरिद्वरा ॥

१६२.सङ्गता याति सिद्धार्था सागरं सरितां पतिम् । यत्र बिन्दुमयी भूमि : तीर्थं चापि कलात्मिकम् ॥

१६३.अम्भोजहंसरूपेण सदाध्यास्ते हरिस्स्वयम् । तत्राभ्यर्च्य हरिं भक्त्या विधिना मुनय : पुरा ॥

१६४.तत्वज्ञानं हरेर्लब्ध्वा जीवन्मुक्ता : चरन्ति हि । तथैव राजर्षय : समभ्यर्च्यात्र केशवम् ॥

१६५.तरन्ति दुस्तरां मायां वैष्णवीं सुखभागिन : । बहुना किं मुनिश्रेष्ठ वक्ष्ये सारतरं वच : ॥

१६६.दधिमन्थात् इवानेकात् धैर्यं भवमशेषत : । चाण्डाला : च सुरापा : च पुल्कसा : च पुलिन्दका : ॥

१६७.ये चान्येवात्र सङ्गत्य ज्ञानं विन्दन्ति केवलम् । तस्मात् त्वमपि विप्रेन्द्र गत्वा तत्क्षेत्रमुत्तमम् ॥

१६८.भजस्व परया भक्त्या ततो विन्दत्यभीप्सितम् । तीर्थं विष्णुपदं विद्धि तद्ध्यानं तीर्थमुत्तमम् ॥

१६९.तन्नामकीर्तनं तीर्थं तीर्थं तज्जनसङ्गमम् । ये च वै भगवत्भक्ता : संसक्ता : साधुचारिण : ॥

१७०.एते हि तत्वज्ञानस्य भागिनो नात्र संशय : । तत्र गत्वा त्वया ब्रह्मन् समभ्यर्च्य जनार्दनम् ॥ 

१७१.लङ्घ्यते वैष्णवी माया दुस्त्यजा देहिनां परा ।

    इत्थं प्रसादमुपलभ्य विधे : प्रसन्नात् आधिं विहाय मनसो मलिनत्वहेतुम् ।  

    बद्धाञ्जलिस्तुति पिलालयन् सभायां स्वान्तं विभोर्मुनिवरो निरगात् नगेन्द्रात् ॥

                      

                             इति सप्तत्रिंशोऽध्याय :      Pro.Total = 3070 + 171 = 3241.

                                 अष्टत्रिंशोऽध्याय :

                           नादाम्बुजक्षेत्रे व्यासागमनम्

१.प्रणम्य तं समापृच्छ्य शिष्यैस्सह मुदान्वित : । निष्क्रान्तो ब्रह्मनगरात् हिमवन्तमुपागमत् ॥

२.तत्रापश्यत् वधूसङ्गं वसन्तं व्याकुलात्मकम् । व्रणरक्तपरीताङ्गं क्लिश्यमानमिवस्थितम् ॥

३.ता : च दृष्ट्वा दयाविष्टो विस्मयोल्लासिमानस : । उपसृत्य च पप्रच्छ का यूयमिति कौतुकात् ॥

४.व्यास : --काश्च यूयं महाभागा रुजा जर्जरिता इव । किं च व : करणीयं मे वक्तव्यं यदि भण्यताम् ॥

५.कन्यका : --व्यासं सत्यवतीसुनुं जानीम : त्वां मुनीश्वर ।

            त्वदागमनत : प्रीता : कथयाम : चिकीर्षितम् ॥

६.यदप्सु मज्जनात् मर्त्यो मुच्यते सर्वकिल्बिषै : । ताश्च तीर्थमया : पुण्या : गङाद्या सरितो वयम् ।

७.स्नात्वा स्नात्वाप्सु नो मर्त्या : त्यजन्त्यंह : सुदारुणम् । प्रयान्ति परमं स्थानमन्तर्बहिरकल्मषम् ॥

८.सद्योत्सृष्टानि पापानि दूषयन्ति न : तनू : । तत्पापनाशनायाद्य यास्याम : क्षेत्रमुत्तमम् ॥

९.यस्य दर्शनमात्रेण जन्तवो जगतीतले । विमुक्तपापा : गच्छन्ति तद्विष्णो : परमं पदम् ॥

१०.एषा गङ्गा तुङ्गभद्रा चैषा पुण्या कलिन्दजा । एतास्वेकत्र विन्दन्ति भुक्तिं मुक्तिं च मानवा : ॥ 

११.तथाप्येता महापुण्या : तीर्थान्तरमनामयम् । संभूय परमं क्षेत्रं नादाम्बुजमुत्तमम् ॥

१२.गच्छन्त्यनादिनिधनमात्मपापानुनुत्तये । व्यास : --अलं भवत्यो लोकानां सर्वपापप्रशान्तये ॥

१३.तथापि काङ्क्षा युष्माकं तीर्थान्तरनिषेवणे । स्मरणादेव पापघ्नी गङ्गा चैषां प्रशस्यते ॥

१४.किं पुनर्मज्जतां पुंसां कैवल्याद्यर्थसाधने । तथैव यमुना पुण्या हरिसायुज्यसाधनी ॥

१५.कवेरजा तीर्थमहो लोकानां भवभेषजाम् । या चैषा नर्मदा पूर्वं ब्रह्मलोकविहारिणी ॥

१६.सर्पाणां मातृशब्दानां स्मृता तच्छान्तिमातनोत् । तुङ्गभद्रा तथा चैषा श्रीशैलेशप्रियङ्करी ॥

१७.अस्यास्तु तीर्थलेशेन नृणां निर्वाणद : शिव : । तथैव चन्द्रभागाद्या : पुण्योदा : श्रुतिचोदिता : ॥

१८.अष्टादशपुराणानि पुण्यान्यासां प्रसङ्गत : । इत्थमभ्युदयार्थानां नदीनां स्रोतसामिह ॥

१९.पवित्रकरणं तीर्थं कुतो जागर्ति भूतले । एतद्विज्ञातुमिच्छामि कौतूहलकरं परम् ॥

२०.वक्तुमर्हत कल्याण्यो महानद्या : कृपात्मिका : । एवं पृष्ठवति व्यासे कृष्णद्वैपायने मुनौ ॥ 

२१.गङ्गा सरस्वती प्राह व्यासं सत्यवतीसुतम् । गङ्गा --श्रुणु त्वं वासवीसूनो वक्ष्यमाणं मयाधुना ॥

२२.पुरा विश्वमिदं सृष्ट्वा विधाता सचराचरम् । तथैव तेषु मर्यादां द्विधा चक्रे बृहस्पति : ॥

२३.अधर्मम्ग्रे ससृजे ततो धर्मं सनातनम् । दैतेयादित्यो : प्रादात् तौ चोभौ तत्र भागिनो : ॥

२४.अधर्मं प्राप्य दैतेया मूढा हृष्टा प्रतस्थिरे । देवाश्च धर्ममादाय गन्तुमेवोपचक्रमु : ॥

२५.धर्मलाभात् मदान्धानां देवानां च महात्मनाम् । करात् विगलितो धर्म : पपात हरिपादयो : ॥

२६.ततो देवा : समागम्य भ्रान्ता : विष्णुमतोषयन् । सोऽपि प्रसन्नो भगवान् देवदेवो जनार्दन : ॥

२७.धर्मं स्वपादयुगलात् ससृजे विश्वभूतये । सृज्यमान : तच्चरणात् चतुर्धा समजायत ॥

२८.तत् सत्यनामकं ज्येष्ठं द्वितीयं तीर्थनामकम् । तृतीयं क्रतुमाहुस्तत् चतुर्थं मन्त्रमुयते ॥

२९.सत्यां सुराणां वदने क्रतुं तेषां करे तथा । मन्त्रं चकार जिह्वायां तीर्थमङ्गेषु माधव : ॥

३०.आह चैतान् हरि : प्रीत्या देवानां हितकाम्यया । सत्यमुख्या : तथा यूयं पापं हर देहिनाम् ॥

३१.इत्युक्तवति वै देवे पुन : प्राहु : तदीश्वरम् । ससत्या इव शार्दूल कृताञ्जलिपुटा : पुरा ॥

३२.वयं तदाशात् देहिनामघसन्ततिम् । नाशयिष्यामहे नूनं नात्र कार्या विचारणा ॥

३३.कुत्र वा शुद्धिरस्माकं भूयात् विधीयताम् । एतत् श्रुत्वा वचो विष्णु : पुन : प्राह मुदान्वित : ॥

३४.अत्राहं तीर्थरूपेण श्रेयसे जगतां सदा । वसामि ब्रह्मनिर्वाणं दर्शयन् सर्वदेहिनाम् ॥

३५.यत्र सत्वकलाशक्तिर्मामकी परदेवता । मामेव तीर्थरूपेण ताम्राख्या समुपासते ॥

३६.तदेतत् मामकं क्षेत्रं नादाम्बुजमितीरितम् । परमात्मेति सर्वत्र वेदेषु परिपठ्यते ॥

३७.यत्र मां अर्चयिष्यन्ति सततं सकला : कला : । तत्र देवा : च मे नित्यं पादौ परिचरन्ति हि ॥

३८.तत्र यूयं समागत्य सत्यमुख्या : समन्तत : । धूतपापा : भविष्यन्ति प्रत्यब्दं मत्प्रसादत : ॥

३९.मदात्मके मार्गशीर्षे व्यतीपादेऽरुणोदये । तदा मज्जन्ति ये तत्र ते मुक्ता नात्र संशय : ॥

४०.तत्र जप्तं हुतं दत्तं कृतं कोटिगुणं भवेत् । यूयं तस्मात् इहागत्य धूतपापा : भविष्यत ॥  

४१.इत्यादिष्टा भगवता सत्यमुख्या महामुने । स्थानानि भेजिरे सर्वे हरेरादेशकारिण : ॥

४२.तदादि वयमन्ये च सत्यक्रतुपुरस्सरा : । धूतपापा : भविष्याम : प्रत्यब्दं हरिदर्शनात् ॥

४३.सूत : --इत्युक्त : गङ्गाया : व्यास : ताभिस्साकं मुदान्वित : ।

          संप्राप नादकमलं सच्चिदान्न्दलक्षण : ॥

४४.ददर्श दूरतो व्यास : तेज:पुञ्जमिव स्थितम् । भगवन्तं वासुदेवं तिष्ठन्तं क्षेत्ररूपकम् ॥

४५.कृताञ्जलि : केवलतत्वदर्शनं पदं हरे : प्राप्य परावरात् मन : ।

   ददर्श तीर्थं परमं पुराणं स्थानम् च साक्षात् प्रणवात्मकस्य ॥

४६.विचार्य निपुणां बुद्धिं व्यास : सत्यवतीसुत : । तत्रैव विश्वकर्माणं सस्मार स्वर्गवर्धकिम् ॥

४७.तावदाविरभूत्तस्य पुरस्तात् संप्रहर्षयन् । किं कृत्यमिति पप्रच्छ विश्वकर्मा मुनीश्वरम् ॥

४८.अत्रैव देवदेवस्य विष्णोरभ्युदयात्मन : । मूर्तिं संस्थापयिष्यामि जन्तूनां दर्शनक्षमम् ॥

४९.समानय भवानत्र विष्णोर्मूर्तिमकल्मषम् । इत्युक्त : तेन सहसा कृत्वा तां मुनये तदा ॥

५०.शुभे मुहूर्ते देवस्य मूर्तिं संस्थाप्य मन्त्रत : । पूजयामास विधिना कलातीर्थेन माधवम् ॥

५१.पुष्पै :च तुलसीपत्रै : धूपदीपादिभिस्तथा । तथैव परमान्नेन पूजयामास वै मुनि : ॥

५२.तावत् व्योम्नि महानासीत् देवदुन्दुभिनिस्वन : । पुष्पवृष्टि : पपातोच्चै : देवमुक्ता नभस्थलात् ॥

५३.देवाश्च ऋषयश्चैव तुष्टुवुस्तं मुनीश्वरम् । दिश : प्रसेदुर्वसुधा सानन्दां समजायत ॥

५४.ततो मुनि : प्रसन्नात्मा शिष्यै : सह मुदान्वित : । तोषयामास विधिना देवदेवं जनार्दनम् ॥

५५.एवं हरिं प्रतिष्ठाप्य् नादब्रह्मणि निर्मले । तत्रैव भगवान् व्यास : तपश्चक्रे सुदारुणम् ॥

५६.देवस्य पश्चिमे भागे पीठे शारदसंज्ञिके । पर्णशालां शिवां कृत्वा तत्र वासमकल्पयत् ॥

५७.कलातीर्थे कृतस्नात : तुरीयाश्रमधर्मत : । सर्वत्र पूजयामास तीर्थे बिम्बे च केशवम् ॥

५८.ब्रह्माण्डे यानि तीर्थानि वर्तन्ते हरिशासनात् । तान्याजग्मु : तत्र तीर्थे आत्मपापानुनुत्तये ॥

५९.सर्वतीर्थमयं तीर्थं दृष्ट्वा व्यास : कृताञ्जलि : । इमं मन्त्रं जजापोच्चै : तीर्थानां स्तोत्रमुत्तमम् ॥

६०.नमोऽस्तु तीर्थराजाय हरिपादाब्जभूतये । त्वदम्भसाहमात्मानं क्षालयामि प्रसीद मे ॥ 

६१.महामङ्गलदे मात : मलयाद्रिसमुद्भवे । दातुमर्हसि मे तीर्थं मज्जनात् मलिनापहम् ॥

६२.माया मलयजा पुण्या ताम्रा मुक्ताफलप्रसू : । गौरी मरुद्वृधा गङ्गा शिवचूडा शिवोद्भवा ॥

६३.सर्वतीर्थेडिता सत्या सर्वपापप्रणाशिनी । ज्ञानप्रदीपिका नन्दा हरिसायुज्यदायिनी ॥

६४.षोडशैतानि नामानि ताम्राया मुनिपुङ्गव : । नित्यं स्नात्वा महातीर्थे देवर्षीनभिपूज्य च ॥

६५.पूजयामास मन्त्रेण महापुरुषविद्यया । एवं पूजयत : तस्य वेदव्यासस्य धीमत : ॥

६६.अत्यगु : क्रमशो विप्रा : क्षणवत् शरदां शतम् । तत : कदाचित् उत्थाय प्रात : प्रयतमानस : ॥

६७.विद्यातीर्थे च स स्नात्वा यात्रां कृत्वा यथाविधि । पूजयामास पुरुषं मन्त्रेणानेन मन्त्रवित् ॥

६८.पूजान्ते नियतो भूत्वा कृताञ्ज्लिपुट : शुचि : । तुष्टाव देवदेवेशं स्तोत्रेण पुरुषोत्तमम् ॥

६९.व्यास : --नम :परमशान्ताय निगमान्त :प्रबोधिने । नित्यानन्दरूपाय योगिने ब्रह्मणे नम : ॥

७०.योऽसौ विभूतिभि : सर्वं आत्मदेहसमुद्भवै : । आवृत्य बहुधा भाति भूषणैरिव हाटक : ॥

७१.नामानि यस्य पुण्यानि जपन्त : जन्तव : परम् । पदं गच्छन्ति कल्याणं नमस्तस्मै महात्मने ॥

७२.ओं नमो वासुदेवाय कृष्णाय परमात्मने । भक्तप्रियाय शान्ताय भक्तिमुक्तिप्रदायिने ॥

७३.नमो नम:पङ्कजलोचनाय नमो नम;पङ्कजभूषणाय ।

   भक्तप्रियायाखिललोकधाम्ने नमो नमो नादनवाम्बुजाय ॥

७४.स्तुवत : तस्य भक्तस्य देवोऽप्याह कृताञ्जले : ।

   भगवान् --प्रीतोऽस्मि मुनिशार्दूल व्रियतां यदभीप्सितम् ॥

७५.व्यास : --अभीप्सितं मे भगवन् तव पादाम्बुजद्वयम् । नान्यं वृणे श्रीनिकेतात् यातायातश्रमादहम् ॥

७६.खिन्नोऽस्मि कर्मजालेन पङ्काक्रान्त इव द्विप : । तस्मात् अपारदु;खाब्धे : त्रातुमर्हसि मां प्रभो ॥

७७.नानायोनिशतारण्ये धावमानो मुर्मुहु : । नान्तं पश्यामि भगवन् मृगवन्मृगतृष्णया ॥

७८.त्वामखण्डपरानन्दं दुर्दर्शमपि योगिनाम् । दृष्ट्वा भूयो न शोचामि यथा कुरु तथा विभो ॥

७९.श्री भगवान् --मा शोचथा: विप्रेन्द्र हर्षं प्राप्नुहि वै चिरात्। मदाराधनयुक्तानां न हि बन्धनतो बलम् ॥

८०.ये मां भजन्त : सततं भक्त्या परमया युता : । तेषां न जायते क्वापि पुन : संसृतिबन्धनम् ॥

८१.ये मामनुकरिष्यन्ति ते मामायान्त्यसंशयम् । अन्तरात्मनि सर्वेषां मयि चित्तं निवेश्य तु ॥

८२.प्रत्याहारपरो भूत्वा पश्य मां योगमुद्रया । सर्वद्वन्द्वसह : शान्त : सर्वत्र समदर्शन : ॥

८३.मामेव पूजयात्मानमत्रैव ज्ञानविद्यया । दत्तं मया ते निर्वाणमन्ते विश्वस्य केवलम् ॥

८४.एतन्मे परमं क्षेत्रं ये भजन्ति हि मानवा : । तेषां दर्शय मे मुद्रां मदीयां ज्ञान रूपिणीम् ॥

८५.इत्युक्त्वा मुनिशार्दूलं देवदेवो जनार्दन : । दर्शयित्वा ज्ञानमुद्रां तत्रैवान्तरधीयत ॥

८६.शङ्ख: --एवमन्तर्हिते देवे व्यास : सत्यवतीसुत : । अद्याप्यास्ते हरिं भक्त्या पूजयन् पुरुषोत्तमम् ॥

८७.तस्मात् तत्क्षेत्रमाहात्म्यं वक्तुं वाचामगोचरम् । ज्ञानतोऽज्ञानतो वापि तत्क्षेत्रं यस्तु गच्छति ॥

८८.तेषामज्ञानसंभूतं बन्धनं नैव जायते ।

   स्नात्वा कलशतीर्थमिदं हि जन्तु : सकृत् प्रपश्यत्यपि देवदेवम् ।

   न याति मातुर्जठरीकरण्टं स मुक्त एवात्र न चिन्तनीयम् ॥

८९.व्यासस्य साक्षात् अखिलात्ममूर्ते : गुरोरशेषस्य गुणैकधाम्न : ।

   श्रुण्वन् गृणन् वापि कथामुदारामपास्तपापो भविताचिरेण ॥

                             इति अष्टत्रिंशोध्याय :        Pro.Total = 3241 + 89 =3330.

                            एकोनचत्वारिंशोऽध्याय :

                              रोमशतीर्थप्रस्ताव :

१.शङ्ख : --तस्मात्  ऐन्द्रीमवष्टभ्य दिशं किञ्चिददूरत : । रोमशाख्यं महातीर्थं दर्शनादघनाशनम् ॥

२.यत्तीर्थकणिकामात्रसंसर्गात् मुक्तबन्धना : । तिर्यञ्चोऽपि प्रपद्यन्ते तद्विष्णो:परमं पदम् ॥

३.पुरा शार्ङ्गेण कथितां कथामाकर्ण्य रोमश : । अद्यापि न त्यजत्यद्धा तीर्थमाहात्म्यमित्यत : ॥

४.तस्मात् तत्तीर्थसदृशं नास्ति तीर्थम् विशिष्टता । मनुष्यत्वेऽपि दुष्प्राप्ये ज्ञानविज्ञानसाधने ॥

५.नैव मज्जन्ति तत्रैव तरते ह्यात्मवञ्चिता : । अस्वाधीनमिदं विश्वं विधिना कर्मरूपिणा ॥

६.विकृष्यते तत्र तत्र बद्ध्वा पाशैरिव ध्रुवम् । सुकृतं दुष्कृतं चैव कर्तुं नालं हि जन्तव : ॥

७.स्वकृतै : सुकृतैरेव प्राप्नोति सुकृतं पुन : । तथापि यत्न : कर्तव्य : धर्मे बुद्धिमता सदा ॥

८.यतमाना : प्रपद्यन्ते पुण्यतीर्थानि मानवा : । नान्यथा लभ्यते कल्पकोटिभि : चाल्पतेजसा ॥

९.राजा --भगवन् का कथा तेन कथिता शार्ङ्गपक्षिणा । कथां शुश्राव भगवान् रोमश : कुत्र वा मुनि : ॥

१०..तत्राश्रमपदं चक्रे स्वावासाय कथं पुन : । एतत् सर्वमशेषेण वद विस्तरतो मम ॥

११.इति पृष्टो मुनिस्तेन शङ्खयोगी महीपतिम् । संभाव्य भूयो राजानं व्याजहार कथामिमाम् ॥

१२.शङ्ख : --श्रुणु राजन् प्रवक्ष्यामि कथां शुश्रूषवे तव।पुरा कदाचित् भगवान् रोमश : तपसां निधि : ॥

१३.सह शिष्यै : सिद्धगणै : अन्यै : चापि महात्मभि : । ब्रह्मलोकात् विनिष्क्रम्य मेरुमाप महीधरम् ॥

१४.तत्र गन्धवती नाम वायोरुद्यानवाटिका । काञ्चनै : कदलीषण्डै : महामाणिक्यपादपै : ॥

१५.सुधासदृक्षपानीयै : तप्तहाटकपङ्कजै : । महीसोपानसंपन्नै : वपीकूपजलाशयै : ॥

१६.सर्वर्तुसम्पदोल्लासिमन्दमारुतमञ्जुलै : । अविमुक्तमहाभाग्यै : महामरकतस्थलै : ॥

१७.सर्वार्तिशान्तिसामग्रीं दर्शयन्तीमिवस्थिताम् । नानापक्षिगणाकीर्णां नानासिद्धनिषेविताम् ॥

१८.तां प्रविश्य महोद्यानवाटीं वातैकपालिताम् । मधुद्रवासरस्तीरे रसालतरुमूलके ॥

१९.वासं चकार भगवान् विश्रमाय महामुनि : । तमेनमुपतस्थुस्ते योगिनो योगवित्तमा : ॥

२०.कथयन्त : कथा: चित्रा : तोषयन्त : परस्परम् । तत्रान्तरे महाराज कोऽपि काञ्चनसन्निभ : ॥ 

२१.नभ : प्रकाशयन् भासा विहग : प्रत्यदृश्यत । पीतलोहितनीलाभान् स्वपक्षान् विक्षिपन् मुहु : ॥

२२.अखण्डचित्रकलनमम्बरे कलयन् इव । परस्परं समाबद्धचरणा : विस्तृतच्छदा : ॥

२३.पक्षिस्वनै : स्वपक्षीयान् आह्वयन्तीव सादरम् । तं विलोक्य समायान्तं तत्रत्या : तादृशा : खगा : ॥

२४.उपगम्य सुसंभ्रान्ता : पक्षै : संश्लिष्य सौहृदात् । तरुस्कन्धे समानीय परित : तं व्यतस्थिरे ॥

२५.उपविष्टं सुविश्रान्तं प्रेम्णा वचनमब्रुवन्।पक्षिण: सखे सुहृत्तमान् विहायानुचरान् इमान् ॥

२६.कुत्र यात : किमर्थं वा कथयस्व महामते । सुकुमारं वपु : केन परिम्लानमिदं तव ॥

२७.चन्द्रशीतमिदं गात्रं सोष्मलं केन हेतुना । इति पृष्ट:सुहृद्भि: तै: स पक्षीपक्षिपुङ्गवै : ॥

२८.स्ववृत्तान्तं यथातत्वं व्याजहार महीपते ।रे रे सुहृत्तमा: किञ्चित् आश्चर्यं चरता महीम् ॥

२९.दृष्टं मया तद्वक्ष्यामि शृण्वन्तु विगतज्वरा :। यत्र चन्दनशैलेन्द्रशिखरात् निर्गता नदी ॥

३०.ताम्रपर्णीति विख्याता सर्वपापापहारिणी । वहते कुम्भजमुने : प्रसादात् दक्षिणापथे ॥

३१.यदम्बुपरिणामेन जायन्ते मणय : परम् । यत्तोयकणिका पानादपि कीटोद्भिज्जातय : ॥

३२.गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं तद्विष्णो:परमं पदम् । तत्र काचन भीमाक्षी राक्षसी विकृतानना ॥

३३.पक्षिपक्षावधूतेन तत्तीर्थजलबिन्दुना । विहाय देहं विकृतं राक्षसं भीमदर्शनम् ॥

३४.स्पृहणीयं त्रिजगतां प्राप्य नारीवपु:क्षणात् । विमानवरमारूढा गच्चन्ती गगनाङ्गणे ॥

३५.दृष्टा संभाषिता चापि विस्मयेनान्तरात्मना । तदेतदद्भुतं वक्तुं युष्माकं सुहृदामहम् ॥

३६.इत: परं हि गन्तव्यमस्माभि : सह बन्धुभि : । तत्तीर्थवरमाप्लुत्य यास्यामि परमां गतिम् ॥

३७.कालातिपातो न कर्तव्य : गन्तव्या दक्षिणाहरित् । द्रष्टव्यो मलय : शैल : सेवितव्यो घटोद्भव : ॥

३८.ताम्रपर्णी धर्मतोया सेव्या सर्वमणिप्रसू : । इति ब्रुवति पक्षीन्द्रे सानन्दो रोमशो मुनि : ॥

३९.शुश्रूषु : तत्कथां पुण्यामुपसृत्य तदन्तिकम् । संभाव्य वाचा विहगमभ्यभाषत हृष्टवत् ॥

४०.रोमश : --रे रे विहङ्गममणे सद्गुणामृतवारिधे । धर्मैकबुद्धिर्मय्येव यथाब्धौ रत्नसन्तति : ॥

४१.त्वां मन्ये सत्कुलोद्भूतं त्वामेव तपसां निधिम् । विधे : अन्त:पुरं किन्तु विन्यस्तं ते मुखाम्बुजे ॥

४२.सुस्पष्टवर्णता वाचि कान्तिर्वपुषि तैजस : । आर्जवं च दयाचित्ते द्विजमुख्यत्वशंसिनी ॥

४३.भस्मच्छन्नं वह्निमिव त्वां मन्ये मुनिसत्तमम् । केन कर्मविपाकेन तिर्यक्त्वं प्रापितो भवान् ॥

४४.नामकर्मकृताचारान् तव तत्वेन सांप्रतम् । ज्ञातुमिच्छामि सौहार्दात् पूर्यतां मे मनोरथ : ॥

४५.वक्तव्यं यदि मा कालविलम्बोऽस्तु विहग्गम । कुत्र दृष्टं त्वया पुण्यं तीर्थं श्रेयस्करं परम् ॥

४६.का वा निशाचरी मुक्ता महापातकबन्धनात् । संभाषिता तया देवगतिं संप्राप या कथा ॥

४७.मदर्थं सकलं व्यक्तमाख्याहि विहगोत्तम । इति पृष्टो मुनीन्द्रेण तथा पक्षी विचक्षण : ॥

४८.उद्धूय पक्षिमूर्धानमानमय्य स्फुटेक्षणम् । उत्क्षिप्य दक्षिणं पादं व्याजहार स पक्षिराट् ॥

४९.पक्षी --भगवन् श्रूयतां वक्ष्ये मद्वृत्तान्तमशेषत : । भगवन् विश्ववृत्तान्तवेदिना भवताततम् ॥

५०.अनुशिष्ट : प्रवक्ष्यामि पुनरुक्तमिव द्विज । पुरा शरद्वान् नामाभूत् वैश्वानरकुलोद्भव : ॥  

५१.अर्चिष्मान् इति विख्यातो वेदवेदाङ्गपारग : । तपसामेकमयनं संपदामेकमाश्रयम् ॥

५२.आहर्तारं क्रतूनां च वक्तारं च वेदशास्त्रयो : । यमेनं सूरयो विप्रा : स्तुवन्ति गुरुगौरवात् ॥

५३.ज्वालावत्यां धर्मपत्न्यां तपसा सप्तसूनव : । मित्रोऽरिष्ट : कविस्सन्धि : अर्चिष्मान् रोषण :क्रतु : ॥

५४.सप्तैते लोकविख्याता : वेदवेदाङ्गपारगा : । क्रमात् गुरुकुले वासं कुर्वन्तो गौतमाश्रमे ॥

५५.निर्ययौ बहुल : काल : अस्खलत् ब्रह्मचारिण : । एतस्मिन् अन्तरे ब्रह्मन् गुरुरस्मान् समादिशत् ॥

५६.पञ्चलक्षादिकान्तु गवां संरक्षणाय वै । मेरुसानुषु रम्येषु तृणतोयसमृद्धिषु ॥

५७.वयं गृहीत लगुडा : सन्नद्धास्तु पदे पदे । वारयन्तो महासत्वान् सिंहशार्दूलस्खादिकान् ॥

५८.घृतक्षीरादिपानेन गुर्वादिष्टेन जीविता : । हायनानां शतं साग्रं क्रमादेवं हि यापितम् ॥

५९.तदा जगत्क्षोभकरी प्राणिप्राणापहारिणी । अनावृष्टिरभूत् घोरा सागस्यापि शोषिणी ॥

६०.निस्तोया पृथिवी जाता विशीर्णतृणवीरुधा । क्षुधासंक्षुण्णसर्वाङ्गा : पतिता जीवकोटय : ॥

६१.क्षीराभावात् मृता वत्सा : वत्सतर्य : ततस्तत : । निर्वीर्या वृषभा : जाता : सह गोभिर्महीतले ॥

६२.गोकुले व्याकुले चैव वयमाहारवर्जिता : । विमृश्य बुद्ध्या कर्तव्यमुपायं प्राणधारणम् ॥

६३.मृतान् मृतान् प्रत्यहं हि समानीय पशून् वयम् । विधिना तेन मांसेन श्राद्धं कृत्वा दिने दिने ॥

६४.तच्छेषेणैव जीवन्त : स्थिता : तत्रैव निर्वृता : । समास्वेवं वर्तमाना : स्वायुष : क्षयगैरवात् ॥

६५.महाव्यालपरिप्लुष्टा : युगपत् पञ्चतां गता : । यमस्य सदनं नीता : किङ्करै : तीव्रकारिभि : ॥

६६.ततो राजा यमो दृष्ट्वा धर्मज्ञोऽस्मान् समागतान् । चित्रगुप्तादिभि : सभ्यै : समालोच्य मुहुर्मुहु : ॥

६७.उवाचास्मान् भयाविष्टान् वाचा भेरीगभीरया। यम : --भो: भो: सत्कुलसंभूता : ह्यधीतसकलागमा : ॥

६८.निर्णीताशेषधर्मा : च कृतवन्तो जुगुप्सितम् । तथापि श्रद्धया श्राद्धं सम्यगाचरितं पुन : ॥

६९.ततो गोमांसभक्षाणामवाप्तपितृतोषिणाम्(दोषिणाम्) । अथ जातव्यमधुना न पश्याम : क्षणान्तरे ॥

७०.तस्मात् युष्माकमाप्तानां भ्रातॄणां सप्तवारकम् । तिर्यग्योनिमुपागम्य भोक्तव्यं कर्मण : फलम् ॥

७१.तथापि पितृपूजाया : प्रभावात् ब्रह्मसंस्मृति : । अस्तु त्रिकालविज्ञानविमला बुद्धिरक्षया ॥

७२.जन्मद्वये चक्रवाका : चतुर्वारं मृगायने । अन्ते शार्ङ्गत्वमासाद्य ब्रह्मज्ञानपरायणा : ॥

७३.रोमशस्य ऋषेस्सङ्गात् महातीर्थावगाहनात् । अक्षयं परमं स्थानमन्ते गच्छत मा चिरम् ॥

७४.इत्थं धर्मेण वै राज्ञा समादिष्टा : वयं मुने । अनुभूय क्रमात् योनिं शार्ङ्गं प्राप्ता : सुदु;खिन : ॥

७५.चिरमाकाङ्क्षितं भाग्यं क्रमात् युष्मात् समागतम् । त्वदङ्घ्रिपङ्कजध्याननिर्धूताशेषकल्मषा : ॥

७६.प्राप्स्याम : परमां सिद्धिं सुधां लब्ध्वामरा इव । एतावत् अनुभूतं यत्कर्मजातं महामुने ॥

७७.तदशेषं समाख्यातं त्वदाज्ञागौरवादिह । तत : परं वक्ष्यामि यन्मे दृष्टं च कौतुकम् ।

   समाकर्णय विप्रेन्द्र सावधानेन चेतसा ॥

                         इति एकोनचत्वारिशोऽध्याय :   Pro.Total = 3330 + 77 =3407.

                              चत्वारिंशोऽध्याय :

                               तत्र प्रस्थानम्

१.शङ्ख : --कथयित्वात्मवृत्तान्तं तथ्यमित्थं स पक्षिराट् । भूय : कलिमलापायकलनैकविनोदनीम् ॥

२.कथां कन्दलयामास रोमशाय महात्मने । किञ्चित् चञ्चलयन् मौलिं विधून्वन् पक्षिपालिकाम् ॥

३.उद्धृत्य दक्षिणं पादं व्याजहार मुनीश्वरम् । पक्षी --श्रुणु ब्रह्मन् प्रवक्ष्यामि दृष्टं मे कौतुकं हि यत् ॥

४.प्रसादचन्द्र नामाभूत् पाण्ड्यदेशे महीपति : । आस्थानमागमस्थानमावासं सर्वसंपदाम् ॥

५.त्रय्या : सङ्केतसदनं सिन्धु : सौन्दर्यसंपदाम् । यं प्रशंसन्ति गन्धर्वा : वसुधावासवं मुहु : ॥

६.यत्कोदण्डगुणक्वाणश्रवणात् अरियोषिताम् । निष्पतन्ति परित्रस्ता गर्भा निर्भरबिन्दव : ॥

७.धर्मज्ञ : वदान्य : च युवा पञ्चास्यविक्रम : । स राजा महतींं कृत्स्नां भारती दिग्जिगीषया ॥

८.परिक्रम्यादाय भूपेभ्यो धनमादाय पुष्कलम् । मणलूरुपुरं प्राप सैन्येन महता वृत : ॥

९.तत्र तत् वृत्तमाकर्ण्य नागराजो मणिध्वज : । परिभूत : शत्रुसंघै : तमेनं शरणं ययौ ॥

१०.तमागतं पूजयित्वा पाण्ड्यनाथो यथोचितम् । प्रसाद्य वाचा नागेन्द्रं व्याजहार सकौतुकम् ॥

११.प्रसादचन्द्र : --कस्त्वं सखैरेभि : समागमनकारणम् । त्वयानीतेन रत्नेन लोकमूल्येन भूयसा ॥

१२.प्रीतोऽस्मि नितरां साधो कथयस्व मनीषितम् । ये मामुपागता : प्रीत्या काङ्क्षन्त :स्वमहोदयम् ॥

१३.तेषां शतगुणं कामं दास्ये कल्पतरुर्यथा । तस्मात् कथय तत्वेन काङ्क्षितं कैतवं विना ॥

१४.इति पृष्टो महीपेन प्रसन्नेन्द्रियचेतसा । स भोगिराज : प्राहेदं प्रशस्य जगतीपतिम् ॥

१५.नागराज : --महाराज सखे सर्वजनतातापापनोदन । त्वयि चित्रं न पश्यामि वदान्यत्वं महोदयम् ॥

१६.शीतलत्वं निशानाथे प्रतापत्वं दिवाकरे । उत्तुङ्गता महामेरौ गंभीरत्वं महोदधौ ॥

१७.वाग्मिता गीष्पतौ नित्यं वदान्यत्वं सुरद्रुमे । त्वयि सर्वगुणावासे कथं स्तोतुमिहोत्सहे ॥

१८.विचार्य सुचिरं बुद्ध्या निश्चितार्थोऽहमागत : । लब्धमनोरथास्सर्वे पूर्णा मे संपद : स्थिरा : ॥

१९.त्वदाननेन्दुसान्निध्ये मयि ताप : कुतो भवेत् । श्रुणु राजन् प्रवक्ष्यामि मदागमनकारणम् ॥

२०.जातिसामान्यवैरी च वैनतेय : खगेश्वर : । अस्मासु बन्धुतां यात : शेषराजसुहृत्तया ॥ 

२१.अकारणविरोधेन बाधते डम्भकोऽसुर : । उधूटकस्य दैत्यस्य कन्या कनकसुन्दरी ॥

२२.रूपसौन्दर्यवैदुष्यवीर्ययौवनवत्तया । तत्पुत्रं शारदं नाम्ना भर्तारमवृणोत् प्रिया ॥

२३.उद्वाहमङ्गले तत्र सुहृज्जनसमागमे । असूयानिर्भर : पापी संग्रामाय समाह्वयत् ॥

२४.तेनातिबलिना युद्धे वयं सर्वे पराजिता : । त्वयि सौख्यं हि मन्वाना : त्वयि निश्चितमानसा : ॥

२५.इत : परं महाराज कर्तव्यं सुविचार्यताम् । इत्युक्तवति वै तस्मिन् भुजङ्गे शरणागते ॥

२६.प्रसादचन्द्रो भूपाल : प्रहसन् वाक्यमब्रवीत् । राजा --मा भैष्ट यूयं भोगीन्द्र भवन्तु स्थिरचेतस : ॥

२७.व्यसनं तेऽपकर्षामि नीहारमिव भानुमान् । अद्य तं नाशयिष्यामि दानवं पापचेतसम् ॥

२८.इत्युक्त्वा रथमारुह्य सर्वगं मेरुसन्निभम् । अकुण्ठितमहावेगैरश्वरत्नैरलङ्कृतम् ॥

२९.महाकार्मुकतूणीरशक्तितोमरमुद्गरै : । सन्नद्ध : कवची खड्गी प्रायात् तेन रसातलम् ॥

३०.सर्वत : काञ्चनाकारा मही माणिक्यशर्करा । महाभाग्यसुसंपूर्णा स्वर्गादपि गरीयसी ॥ 

३१.नन्दनादिकसौभाग्यरुद्यानै : मधुगन्धिभि : । महादानवसंघातै : महाभोगीन्द्रमन्दिरै : ॥

३२.कीडन्तीभिर्वधूभिश्च समन्तादुपशोभितम् । तत्र गङ्गमुखी नाम नगरी काञ्चनारुणा ॥

३३.यस्यां रत्नप्रभाजालै : न जानन्ति तम : कलाम् । मणिप्राकारवलया महादानवसमाकुला ॥

३४.निर्मदाख्येन दैत्येन पालितां बलशालिना । तं बभञ्ज महाबाणैराशीविषोपमै : ॥

३५.रुद्रदत्तवर : श्रीमान् अभेद्यकवचो युवा । तत्र युद्धे महाघोरे जिगायारीन् समागतान् ॥

३६.तत्र कोटिसहस्राणि दानवानां महौजसाम् । यामार्थेनैव वीरेण सर्वान् जित्वा महामुने ॥

३७.तद्दृष्ट्वा कर्मभूपस्तु दुष्करं भुवनत्रये । महाबलिमुखास्सर्वे तेन सख्यं वितेनिरे ॥

३८.तैर्महादानवैसौख्यं प्राप्य रत्नैर्महाधनै : । प्रसादचन्द्र : सन्तुष्ट : सुहृदं प्रीतिवर्धनम् ॥

३९.मणिध्वजं स्थापयित्वा स्वस्थाने सह संपदा । तमामन्त्र्य यथान्यायं मित्रानामन्त्र्य दानवान् ॥

४०.प्रतिप्रयाते भूपाले स्वपुरीं तु जयश्रिया । अनुव्रज्यानुरागेण प्राहैनं मणिध्वज : ॥

४१.महाराज सखे किञ्चित् कर्तव्यं मम विद्यते । सफलं तु करिष्याद्य सानुरागेण चेतसा ॥

४२.कन्या : चतस्र : कल्याण्यो वर्तते मम वेश्मनि । तासु शेषगुणाभिख्यां विद्यास्वेकतमां प्रियाम् ॥

४३.अङ्गीकुरु महालक्ष्मीमनुरूपामिव प्रभो । इत्याकर्ण्यानुरागेण तथास्त्वित्यनुमान्य ताम् ॥

४४.स्वराजधानीं संप्राप्ते ते राज्ञि प्राज्ञो मणिध्वज : । सपुत्रबन्धु : सामात्य सह कन्याजनेन च ॥

४५.सहानीत महाराज सर्वभोगसमृद्धिमान् । तमभ्यर्च्यागतं स्निग्धं सवाहनपरिच्छदम् ॥

४६.सुमुहूर्ते सुनक्षत्रे समादिष्टे पुरोधसा । विवाहोद्यमं चक्रे राजा विहितकौतुक : ॥

४७.समागतेषु सर्वेषु ज्वलत्यपि हुताशने । मणिध्वज : स्वतनयामलङ्कृत्य महाधनै : ॥

४८.सहसैव समारेभे सहिरण्योदपूर्वकम् । तावत् कन्याप्यदृश्याभूत् विद्युन्मेघान्तरे यथा ॥

४९.हा हेति किञ्चिदालभ्य धैर्यचित्तो मणिध्वज : । द्वितीयां दातुमारेभे सापि कन्या तिरोदधे ॥

५०.तृतीया तुरीया क्वापि नष्टेव जनसंसदि । तत : शुशोच नागेन्द्र : राजाभ्यन्तरशोचत ॥

५१.महाकष्टमिति वाचाटा सा सभाभूत् भयाकुला । चिन्ताक्रान्ते महीपाले नागेन्द्रे शोकसंप्लुते ॥

५२.तावदाविरभूत् व्योम्ना नारद : तपसां निधि : । प्रसादचन्द्र : तं दृष्ट्वा समुत्थाय निजासनात् ॥

५३.प्रणम्य पूजयित्वैनं विस्मितो वाक्यमब्रवीत् । स्वागतं ते महायोगिन् सर्वसंशयनाशन ॥

५४.त्वदङ्घ्रिपङ्कजप्राप्त्या कृतकृत्योऽस्मि सांप्रतम् । अभ्युत्थानमिदं सर्वं मन्वाना : चित्रदर्शनम् ॥

५५.अस्पन्दतारकेणाक्ष्णा प्रतीक्षन्ते समन्तत : । पुराकृतानां तपसां पचेलिमतया मुने ॥

५६.मन्ये त्वद्दर्शनं भूयो जात्यन्धस्य यथा मणि : । किं कर्तव्यं यथा ब्रह्मन् कैङ्कर्यं पदपद्मयो : ॥

५७.मयि प्रसीद ब्रह्मर्षे कर्तव्योऽनुग्रह : तथा । इत्यञ्जलिपुरोत्तंसमौलिना व्याकुलात्मना ॥

५८.प्रार्थ्यमानो मुनि : प्राह राजानं तत्र संसदि । सैषा परिष्कृता संसद् चक्राकारो व्यतिष्ठत ॥

५९.इत्थं मुनीन्द्रागमनोत्सवेन तरङ्गितानन्दसुधाशयानाम् ।

   समागतानां हृदयं जनानां ब्रह्मानुभूत्येव समाधिभाजाम् ॥

                            इति चत्वारिंशोऽध्याय :   Pro.Total = 3407 + 59 = 3466.